Recensie | Diep in het zwarte gat van de Masters of the Universe

RECENSIE - Okto las het nieuwste boek van Joris Luyendijk over de financiële wereld, en werd er niet vrolijk van. Desondanks is het een boek dat u niet missen mag.

Jaren geleden hadden we Griekenland geadviseerd hoe het land met derivaten de eigen schuldenlast kon verbergen. Nu waren de rapen gaar en adviseerden we hedge funds hoe ze munt konden slaan uit de chaos in Griekenland. [..] Intussen probeerden onze zakenbankiers contracten binnen te halen bij Europese overheden om hen te adviseren hoe de rotzooi kon worden opgeruimd.

(Greg Smith, ex-bankier bij Goldman Sachs)

Het is een van de vele ten hemel schreiende uitspraken in het nieuwste boek van Joris Luyendijk, Dit kan niet waar zijn – onder bankiers. Het verhaal is waarschijnlijk wel bekend: in opdracht van The Guardian interviewde hij 200 bankiers werkzaam in de City, het financiële hart van Londen.

Nog tekenender dan bovenstaande uitspraak, was de reactie er op vanuit de financiële wereld. De sector reageerde opgelucht. “Nou en?” was de algemene toon, ook vanuit een groot deel van de financiële pers, “Het was toch allemaal volkomen legaal?” Not particularly revealing…, oordeelde de belangrijkste financieel journalist van de New York Times.

Totale implosie

Het is typerend voor de immuniteit van de sector. We weten het allang, maar er gebeurt niets. Sinds 2008 is er nog geen bankier vervolgd, terwijl de wereld door het oog van de naald is gegaan toen met de val van Lehman Brothers de financiële crisis begon. Bankiers gingen met pistolen onder hun kussens naar bed – waar ze geen oog dicht deden; velen sloegen voorraden in, uit angst dat al het betalingsverkeer compleet vast zou lopen en de bevolking scheel van de honger al relschoppend de straat op zou gaan. Van Rompuy, voorzitter van de Europese Raad, deed later de uitspraak dat we enkele millimeters van een totale implosie hebben verkeerd.

Het boek levert dan ook geen verbijsterende nieuwe kennis op, laat staan oplossingen. Wat het wel biedt is een beangstigende inkijk in de hectiek, de angst en het gevaar van de financiële sector, en in dat opzicht is het een boek dat niet gemist mag worden.

Cleanup of bodies

Zo noemt Luyendijk de angst als een belangrijke oorzaak achter de problemen met de sector. Er is zero job security. Je wilt ’s ochtends naar je werk, en hoort bliep bij het toegangspoortje. De portier werpt een blik op z’n computer en zegt: “Gaat u maar even hier zitten, dan brengt iemand uw spullen”. En vijf minuten later sta je op straat, telefoon afgesloten, e-mail werkt niet meer, en een geblokkeerde toegangspas. Een cleanup of bodies, heet dit in banktaal. Veel banken ontslaan elk jaar per definitie x% van hun personeel, met elk kwartaal een rigoreuze ontslaggolf. Soms neemt een bank ook twee personen aan voor één en dezelfde post: kijken wie het overleeft.

Luyendijk: “Als je binnen vijf minuten ontslagen kunt worden, is je horizon ook maar vijf minuten.” De loyaliteit met de bank is daardoor zo goed als afwezig. Het speelt de al geldende amoraliteit in de kaart: je gokt met it’s only other people’s money en caveat emptor: de koper moet zelf uitzoeken wat ie koopt.

Het zwartste aller zwarte gaten

Daarnaast spelen de interne belangenconflicten een grote rol. Het citaat waarmee dit artikel begon schetst dat ten voeten uit. Waar je tot in de jaren tachtig aparte firma’s had voor beurshandel, voor vermogensbeheer, of voor fusies en overnames, zit nu alles bij elkaar onder één dak in een moderne bank. Zulk soort belangenverstrengelingen worden officieel bewaakt door de afdeling Risk & Compliance van de bank zelf, maar die staan in het bankwezen bekend als de losers of de dealbreakers, de ettertjes die vooral regelmatig een oogje toe moeten knijpen. “Controle is meer legitimatie,” aldus een medewerker van deze afdeling.

Ook het externe toezicht faalt hopeloos. De baas van Moody’s, die in 2008 de beruchte collaterized debt obligations waarmee de ellende begon beoordeelde met triple A, zit nog steeds op z’n plek en verdient nog steeds zes miljoen per jaar.

Andrew Haldane, de nummer twee van de Engelse Centrale Bank, en toezichthouder, omschreef de balansen in de financiële wereld als het zwartste aller zwarte gaten. De man zegt dus hardop dat hij geen idee heeft wat de banken allemaal bezitten en wat er rond gaat. De toezichthouders moeten financiële producten beoordelen die zo complex zijn, dat de top van de bank zelf ze niet eens begrijpt.

Overigens wordt het personeel bij de officiële toezichthoudende organisaties regelmatig weggekocht door headhunters, want bij de banken waarop ze toezicht houden kunnen ze veel meer verdienen. Logisch dat je niet te kritisch wilt zijn op je potentieel toekomstige werkgever.

De volgende is een IT-crash

Wat ik een beetje mis in het boek zijn de getalsmatige onderbouwingen, maar dat zal de bèta in mij wel zijn. Het boek heeft vooral een antropologische insteek. Ik zelf vraag me na al die citaten en personen dan af waar al dat geld nou vandaan komt, hoeveel geld er in om gaat in verhouding tot de reële economie, hoe dat zich verhoudt tot geldschepping, en of het beeld klopt van een financieel waterhoofd dat geld uit de echte economie wegzuigt. Maar daar is dit het boek niet voor.

Wat ik wel een eye opener vond in het boek is de verhandeling over IT. Je denkt toch als leek dat banken hun IT wel op orde hebben. Maar insiders leggen uit dat het een groot patchwork is dat als los zand bij elkaar hangt, omdat banken zelf in wezen bestaan uit een verzameling afdelingen die in permanente burgeroorlog verkeren.

De banken zijn schoksgewijs door fusies en overnames gegroeid, en de originele IT-systemen worden dan maar aan elkaar geplakt – al was het maar omdat IT-investeringen lange-termijninvesteringen zijn, en dat past niet in de al genoemde vijf-minuten-horizon. Volgens een aangehaalde IT’er uit het bankwezen begint de volgde crash dan ook met een IT-crash.

Het kan zo weer gebeuren

Al met al maakt het boek niet bepaald vrolijk. ‘Tijd voor wat goed nieuws’ heet een hoofdstuk ergens op twee derde, na alle verontrustende ellende die we over ons uitgestort hebben gekregen. Maar er is geen goed nieuws. De banken zijn niet alleen too big to fail, ze zijn ook too big to save, en zelfs too big too manage: niemand snapt de banken meer echt, ook insiders niet.

De belangrijkste conclusie van Luyendijks boek is dat het zo weer kan gebeuren. Er is in wezen niets structureels veranderd sinds Lehman Brothers: de buffers zijn minimaal verhoogd, maar het gros van de banken is nog steeds too big to everything, er wordt nog steeds toezicht gehouden door slechts enkele toezichthouders die voor hun toezicht betaald worden door die banken zelf, en de boeken worden gecontroleerd door slechts vier grote accountants die ook veel te dicht op schoot zitten. De financiële wereld is een systeem wat zo inherent instabiel is dat het op elk moment ons allemaal de ondergang in kan slepen.

Een andere conclusie is dat de bankiers niet zo zeer schurken zijn, maar dat de omstandigheden, de organisatie en de cultuur maken dat de boel zo ontspoort. En zo eindigt dit boek dan toch met een sprankje hoop, al is het maar een heel kleintje. We kunnen er iets aan doen, want het zijn en blijven menselijke organisatiestructuren die veranderd kunnen worden. Al zal dat heel erg moeilijk gaan – want de bankiers staan natuurlijk niet te springen om hun enorme bonussen en kansen beperkt te zien worden.

Die verandering zal toch echt via de politiek moeten komen. Maar ook dat wordt een moeilijke weg, want je wilt als terugtredend politicus (Blair, Kok) toch niet dat je aanlokkelijke tweede carrièreperspectief de voet dwars wordt gezet.

Joris Luyendijk, Dit kan niet waar zijn – onder bankiers. Atlas Contact / ISBN 9789045028163 / 208 pagina’s / paperback € 19,99 / e-book € 14,99.