Quote du Jour | Gratuite moordpartijen en paranoïde opstandigheid

Roedin, in Toergenjevs gelijknamige roman, wil zichzelf graag ‘volledig, gretig en totaal’ aan iets overgeven; hij eindigt dood op een Parijse barricade in 1848, nadat hij zichzelf heeft opgeofferd voor een zaak waar hij niet helemaal in geloofde. Het was echter Dostojevski die het scherpst zag hoe individuen, getraind om te geloven in een verheven notie van persoonlijke vrijheid en soevereiniteit, en vervolgens geconfronteerd met een werkelijkheid die dit soort verlangens meedogenloos afstrafte, uit de verlammende ambivalentie konden breken door zich over te geven aan gratuite moordpartijen en paranoïde opstandigheid.

Schrijver en essayist Pankaj Mishra gelooft niet zo dat IS louter middeleeuwse barbarij is die uit de koran volgt. Volgens hem is IS veeleer de zoveelste incarnatie van de boze geesten die de moderniteit, gemanifesteerd door het Britse, Franse en later het Amerikaanse imperialisme, oproept: de rancune van degenen die een liberale droom van materiële welwaart en succes worden voorgehouden, maar zich vol haat afkeren van de liberale democratie en haar mooie beloften, als blijkt dat zij en de hunnen nooit deel zullen krijgen aan die zegeningen van de moderniteit.

Het geïndustrialiseerde kapitalisme roept zo haar eigen boze spoken op, zoals communisme, fascisme en islamisme. Het brengt ons niet veel verder, aldus Mishra, om die spoken af te doen als boosaardige ideologieën of ons blind te staren op hun specifieke ideologische herkomst. Beter zou men de interne contradities onderzoeken van de globale wereldorde, die welvaart belooft maar vele honderden miljoenen tot armoede veroordeelt om die welvaart mogelijk te maken.

De tegenstrijdigheden en kosten van de vooruitgang van een kleine minderheid, lang onder de oppervlakte gehouden door ontkenningen en agressieve onwaarheden, zijn zichtbaar geworden op planetaire schaal. Ze leiden tot het vermoeden – dat potentieel dodelijk is onder de honderden miljoenen jongeren die veroordeeld zijn tot overbodigheid – dat de huidige orde, democratisch of autoritair, is gegrondvest op macht en bedrog; ze leiden tot een apocalyptische en nihilistische stemming die breder en wispelturiger is dan waar we tot nu toe getuige van zijn geweest. Professionele politici en hun intellectuele dienaren zullen ongetwijfeld blijven mekkeren over ‘islamitisch fundamentalisme’, het ‘westers bondgenootschap’ en ‘full-spectrum response’. Er zal echter veel radicaal denken nodig zijn als we willen voorkomen dat de huidige wrok zich ontwikkelt tot nog grotere inferno’s.

Mishra ziet zijn analyse bevestigd in negentiende eeuwse Russische schrijvers als Poesjkin, Toergenjev en Dostojevski:

Sinds Poesjkin hadden Russische schrijvers al de bijzondere psychologie van de ‘overbodige’ mens in een semi-westerse samenleving onderzocht: opgevoed met een gevoel van hoop, maar op drift geraakt door de beperkende omstandigheden en blootgesteld aan gevoelens van zwakheid, inferioriteit en jaloezie.

Dostojevski laat in zijn romans een keur van misfits de revue passeren, die allen op hun manier negatieve filosofische consequenties trekken uit de moderniteit of daar tegen in opstand komen, en de auteur verkent zo de morele schaduwzijden van de alomtegenwoordigheid van de instrumentele rede, welke allesbepalend is voor de moderniteit en de daarop gebaseerde liberale democratische orde.

In Aantekeningen uit het ondergrondse (1864) vinden we de dagboekfragmenten van een zelfhatende kantoorbediende die zich wil wreken op zijn sociale meerderen. Volgens Mishra vertegenwoordigt hij “de mens die zich er pijnlijk van bewust is dat een vrije morele keuze onmogelijk is in een wereld die steeds verder aan banden wordt gelegd door de instrumentele rede.”

Schuld en Boete (1866) toont ons Rodion Raskolnikov, een straatarme dropout van een rechtenstudie, die de moord op een bejaarde woekeraarster rechtvaardigt met een combinatie van utilistische gedachtengangen en een voorstelling van zichzelf als übermensch, onder verwijzing naar “de meest gevierde nationalist en imperialist van zijn tijd, Napoleon: een ‘ware meester, die alles mag’.” In de epiloog schildert Dostojevski een apocalyptische koortsdroom die Raskolnikov heeft, waarin het fanatisme zich als intelligente pestmicroben verbreidt en de mensheid infecteert, waarna burgeroorlogen uitbreken en hele volken elkaar afslachten.

In Boze Geesten (1872) (eigenlijk ‘De Bezetenen’) werkt Dostojevski dat laatste thema nader uit, in een roman over een dorpje waar door enkele nihilisten een complot gesmeed wordt om de overheid omver te werpen en het socialisme in te voeren. Een aantal moorden, zelfmoorden en geruchten over de samenzwering brengt het dorp in een staat van paranoia.

Hoe erudiet Mishra’s analyse ook moge klinken, om er in mee te gaan vereist dit wel dat men zijn veronderstelling accepteert dat er iets fundamenteel scheef zit in het liberalisme en de daarop gebaseerde kapitalistische wereldorde zelf, en dat dit allerlei rancuneuze, apocalyptische tegenreacties teweegbrengt.

Eigenlijk komt dat net zo goed neer op een dualistische visie, waarin alle gewelddadige tegenbewegingen, of dit nu de rellen in Londen van 2011 zijn, eco-terrorisme, nationalisme of het fascisme, communisme of islamisme, uiteindelijk manifestaties zijn van hetzelfde verschijnsel: rancune over de niet-ingeloste beloften van het alomtegenwoordige en dominante liberalisme.

Het liberalisme als gefaalde God die zoveel weerstand oproept dat hij horden duivels oproept, is dat niet gewoon een ideologische variant op Milton’s Paradise Lost (1667), vanuit de lens van Pullmans The Amber Spyglass (2000)?