“Power to the people!”: een veelgehoorde leus bij demonstraties, ik hoorde het de afgelopen periode onder andere bij de Rode Lijn-demonstraties. Het is ook een leus die al decennia relevant is, en om eerlijk te zijn schiet het nog niet heel erg op. In de basis is het is een pleidooi voor democratisering van kennis, middelen en macht en lang werd door velen geroepen dat technologie dit zou brengen, het zou de grote gelijkmaker zijn. Het internet democratiseerde informatie. Sociale media gaven een stem aan wie geen podium had. De smartphone veranderde iedereen in een journalist, een activist, of iemand met, op zijn minst een beetje, invloed.
Maar de geschiedenis laat zich niet zo makkelijk temmen. Elke uitvinding die de massa belooft te bevrijden, blijkt op termijn ook een nieuw soort concentratie van macht te faciliteren. En zo staan we nu, met kunstmatige intelligentie, weer op een kruispunt. De meeste mensen kijken naar ChatGPT of Midjourney en zien een handig speeltje, een efficiëntiebooster of op zijn meest een bedreiging voor hun baan. Of aan de andere kant van het spectrum, kunstmatig intelligente robots die de mensheid zullen vernietigen. Maar niet iedereen stelt de vraag wat het betekent dat AI straks niet collectief bestuurd wordt, maar in handen komt van een relatief kleine groep mensen, soms letterlijk een enkeling.
Waar in postapocalyptische sciencefiction de robotopstand ons collectief bedreigt, denk Terminator’s Skynet, is het echte gevaar waarschijnlijk veel minder spectaculair, maar des te geniepiger. In de film komt AI in opstand tegen de mens, in werkelijkheid zal AI waarschijnlijk vooral in opstand komen tegen de ander, in dienst van een nieuwe elite die geen medewerking meer nodig heeft om macht uit te oefenen.
Vergelijk het eens met vroeger. “Power to the people” was altijd al meer een wens dan een realiteit, maar een dictator, een tiran, een despoot, hoe bruut ook, was altijd afhankelijk van anderen: generaals, ambtenaren, propagandisten. Je kon de radiozenders saboteren, de pamfletten verspreiden, de soldaten omkopen of overtuigen. Macht was per definitie een collectieve onderneming, een subtiel web van onderlinge afhankelijkheid en compromissen. Een web dat ook zomaar ineen kon storten.
Nu schuift dat fundament langzaam op. Kunstmatige intelligentie stelt kleine groepen, of zelfs individuen in staat om op industriële schaal te surveilleren, beïnvloeden, profileren – zonder tussenkomst van duizenden helpers. Een enkele fanaticus met voldoende middelen en een zelflerend algoritme kan straks gerichter en effectiever massa’s manipuleren dan welke totalitaire staat ooit kon. Propaganda hoeft niet meer op billboards te staan; het kan zich onzichtbaar nestelen in persoonlijke feeds, in subtiele nudges, in de ondoorgrondelijke logica van een model dat je gedrag beter kent dan jijzelf. Of minder subtiel en toch wat meer terminator: kunstmatig intelligente robothonden die de menigte moeiteloos in bedwang houden.
En dat is pijnlijk: juist de technologie die werd gepresenteerd als democratiserend – een toegankelijk kennisinstrument, maakt het mogelijk dat macht steeds minder een collectief goed wordt en steeds meer een kwestie van wie de sleutel tot de back end en black box bezit.
We praten veel over AI-regulering, ethische kaders en verantwoord datagebruik. Maar we hebben het zelden over de fundamentele machtsvraag: hoe voorkomen we dat de nieuwe technologie juist de droom van “power to the people” definitief doet verstommen? Hoe zorgen we ervoor dat de belofte niet eindigt in een toekomst waarin de meeste mensen machtelozer zijn dan ooit, terwijl een enkeling een digitale legerleider is geworden, zonder leger – behalve dat van de machine?
Misschien wordt het tijd om minder bang te zijn voor Skynet en meer voor de mensen met de sleutel tot de AI. De toekomst is geen opstand van robots. Het is de opstand van de eenling die geen medestanders meer nodig heeft om iedereen eronder te houden.