Partijdige verslaggeving door NRC Handelsblad?

Na de rechterlijke macht, de wetenschap, de publieke omroep en de culturele sector is het deze maand de beurt aan NRC Handelsblad om verantwoording af te leggen. Volgend op de tendentieuze Kamervragen van Bosma begin september werd een week geleden ook op het journalistieke platform VillaMedia gesteld dat het avondblad een Amsterdamse, links-liberale grachtengordelkrant is geworden. In de (hoofd)redactionele commentaren van het dagblad zou “het enerzijds/anderzijds van vroeger ook vaak verdwenen [zijn] en (…) het linkse anderzijds de overhand [krijgen].” De kritiek op NRC kwam echter niet alleen van buiten.

Met een goed gevoel voor timing bracht oud-NRC verslaggever Hans Moll eind vorige week zijn boek Hoe de nuance verdween uit een kwaliteitskrant. NRC Handelsblad neemt stelling tegen Israël uit. In de week dat Palestina bij de VN een upgrade van haar status heeft aangevraagd, zet Moll de aanval in op zijn voormalige werkgever. Kern van het verwijt: NRC kiest in het conflict de zijde van de ‘multiculturalisten en de victimisten.’ Hoog tijd om zijn claim eens nader te onderzoeken.

Moll maakt zijn voormalige werkgever scherpe verwijten over vermeende partijdige journalistiek –partisan journalism– in vooral het Midden-Oostenconflict, maar ook ten opzichte van de islam, Marokkanen in Nederland en Geert Wilders. De kern van zijn aanval is echter de door hem geconstateerde vanzelfsprekendheid dat Israël kritischer wordt gevolgd dan Hamas, Hezbollah of de moslimbroederschap, met in het achterhoofd dat negatieve berichtgeving over Israël leidt tot een toename van anti-Joodse incidenten.

Zijn analyse beslaat een breed scala aan gegevens, uiteenlopend van columns en boekbesprekingen c.q onbesproken gebleven boeken via fotojournalistiek tot dagelijkse verslaggeving en gesprekken in de wandelgangen van het NRC-gebouw.

Hoewel hij het subject van zijn onderzoek aan het begin van zijn boek niet beperkte tot de Israëliërs en Palestijnen, is dit wel het zwaartepunt van zijn boek geworden. Het is ook een kwestie waar ontegenzeggelijk het meest over gezegd kan worden, en het meest over van mening kan worden verschild. Een goed voorbeeld daarvan is de keuze van beeldmateriaal bij de artikelen.

De kwestie over de vermeende maakbaarheid van fotoverslaggeving in het Midden-Oosten is een lastige, hoewel verre van nieuw en niet uitsluitend NRC tegen te werpen. Een aantal jaar geleden illustreerde Joris Luyendijk al hoe maakbaar beeldverslaggeving kan zijn. Moll laat foto’s zien waarvan de objectief journalistieke representativiteit in een aantal gevallen inderdaad onduidelijk, of in ieder geval niet volledig verifieerbaar is.

Wie zegt bijvoorbeeld dat de sterk sfeerbepalende foto’s van stenen gooiende Palestijnse jongeren of de treurende Palestijnse man bij verwoeste olijfboomgaarden daadwerkelijk objectief zijn vastgelegd en niet voor of door een persfotograaf in scène gezet? Veel van de foto’s lijken inderdaad bijna te mooi om waar te zijn.

Ook refereert hij uitgebreid aan de videobeelden van het Palestijnse jongetje Mohammed al-Dura, dat, weggedoken achter de rug van zijn vader, door Israëlisch geweervuur wordt getroffen. Afschuwelijke beelden, maar tegelijkertijd circuleren theorieën in serieuze en minder serieuze media dat de schietpartij in scène is gezet. NRC had, aldus de auteur, dit voorbehoud moeten vermelden.

Op deze manier neemt hij een breed scala aan gebeurtenissen onder de loep, waarbij hij in veel gevallen gebruikmaakt van Israëlische bronnen. De strekking daarbij is steeds dat nuances hadden kunnen worden aangebracht of andere, vaak Israëlische visies eveneens hadden moeten worden vermeld.

Zijn analyse lijkt voor een deel ondersteuning te vinden in de resultaten van een deze week door De Nederlandse Nieuwsmonitor (DNN) gepubliceerde kwantitatieve analyse van de framing in de verslaggeving van het conflict. Op basis van diverse vooraf bepaalde criteria werd het bronnengebruik en de weergave van het slachtofferbeeld in 3 landelijke dagbladen (NRC, De Volkskrant en De Telegraaf) met elkaar vergeleken. Eén van de uitkomsten hiervan is dat het NRC de Palestijnen tijdens de Gaza-oorlog bijna twee keer zoveel aan het woord laat als de Israëliërs. Die constatering, die Moll via talloze invalshoeken steeds weer opnieuw benadrukt, lijkt dus juist.

In die brede materiaalkeuze van Moll openbaart zich echter ook direct een zwakte: door zijn zoektocht naar uitingen van partijdigheid niet te beperken tot de dagelijkse verslaggeving -een journalistiek genre dat bij uitstek objectief moet zijn- maar alles en iedereen van NRC in zijn analyse te betrekken, wordt het risico van een tunnelvisie levensgroot. Hij vermeldt vrijwel uitsluitend die gevallen waar hoor en wederhoor niet of niet voldoende zijn toegepast, context ontbreekt of anderszins een gekleurd beeld wordt opgeroepen ten koste van Israël. De gevallen waarin het omgekeerde het geval is, blijven grotendeels onvermeld. Daarmee had hij niet alleen het onderzoek van DNN kunnen aanvullen (waarin een dergelijke inhoudelijke analyse ontbreekt), maar ook het verwijt van vooringenomenheid kunnen voorkomen.

Die vooringenomenheid komt heel duidelijk aan het licht in het nawoord, waarin hij in een paar pagina’s ‘het linkse denken’ analyseert binnen het kader van Arabisch antisemitisme, de ’verbeten woede op Israël’ en de afkeer van critici van de multiculturele samenleving. Dergelijke passages maken zijn betoog niet sterker, of ontnemen in ieder geval legitimiteit aan zijn verwijt van partijdigheid en eenzijdigheid dat hij maakt aan anderen.

Op een aantal plekken is de schrijfstijl van Moll ronduit suggestief of zelfs tendentieus te noemen, bijvoorbeeld waar hij ingaat op de schending van het internationaal recht. Over de status van de nederzettingen bestaat in volkenrechtelijk opzicht geen verschil van mening. Deze zijn in strijd met het internationaal recht. Hetzelfde geldt voor de Israëlische Westoeverbarrière, oftewel de muur om de Westelijke Jordaanoever.

Moll lijkt echter de suggestie te wekken dat NRC ten onrechte praat over schendingen van internationaal recht. “Een herhaling van een stelling maakt die stelling nog niet waar. Een stelling die vaak wordt herhaald, wordt door de herhaling wel steeds stelliger.” Nadat hij eerst de vraag stelt wat NRC eigenlijk bedoelt met ‘internationaal recht’, komt hij via een Israëlische visie op YouTube een pagina later toch tot de conclusie dat het dus waar is wat NRC stelt. Maar niet zonder nog even te benadrukken dat er te weinig aandacht is voor het feit dat de Arabische staten in weerwil van VN-resolutie 181 Israël weigeren te erkennen als Joodse staat.

Zijn betoog wordt evenmin sterker door de passage over islamcritici. Welk doel dient de beschrijving van vertolkers van rabiaat antisemitisme binnen de islam? Dat er binnen de islam individuen en stromingen zijn die extreme ideeën hebben over andersdenkenden en ongelovigen is bekend, maar Moll lijkt zich hier te verliezen in het vermelden van dergelijke extremistische ideologieën met als enig doel een antisemitische tendens binnen de islam aan te tonen.

Maar belangrijker dan dat is misschien wel de verander(en)de werkelijkheid en de kantelende perceptie van het conflict in de publieke opinie. Wellicht slaagt de Israëlische PR er in het huidige mediatijdperk steeds minder goed in (eventuele) negatieve beeldvorming te beïnvloeden. Initiatieven als Breaking the Silence brengen daarnaast zaken aan het licht die tot voor kort onopgemerkt bleven en dragen bovendien bij aan een broodnodige discussie over de rol van het Israëlische leger in het conflict.

Afgezien van verwerpelijke, al dan niet extremistische uitspraken en ideologieën, die aan beide zijden voorkomen, kan geen misverstand bestaan over het lijden van de Palestijnse bevolking, dat in de afgelopen jaren aanzienlijk is toegenomen. De bouw van de muur en de geïntensiveerde blokkades spelen daar een belangrijke rol in. Deze onderdrukking, zoals gezegd deels in strijd met het internationaal recht, is structureler van aard dan de zelfmoordaanslagen en raketaanvallen door Hamas, hoewel die gruwelijk zijn en keihard veroordeeld én bestreden moeten worden.

Dit gegeven sluit overigens aan bij één van de conclusies van DNN. De dagbladen werden in hun analyse niet alleen onderling vergeleken, maar ook ten opzichte van rapporten van de Verenigde Naties en Amnesty International.  Op basis van deze analyse moet namelijk geconstateerd worden dat het evenwicht in de berichtgeving van NRC weliswaar verschuift -en zelfs meer dan bij andere onderzochte media- maar dat NRC voor wat betreft het verwijzen naar een schuldvraag het dichtst bij de (onderzoeks)rapporten van de VN en Amnesty komt. Dat werpt een ander licht op de objectiviteitsvraag. 

Het beeld ligt in ieder geval veel genuanceerder en ook ingewikkelder dan Moll het doet voorkomen. Volledige objectieve journalistiek is een utopie en dat geldt al helemaal voor verslaggeving van het Midden-Oostenconflict. Alleen al de semantiek van de verslaggeving is voortdurend aanleiding voor verwijten over partijdigheid.

De analyse van Moll is zeer minutieus voor wat betreft het brede scala aan details, maar tegelijkertijd ook tendentieus en eenzijdig. Het gegeven dat hij het eerste exemplaar aanbood aan CIDI-directeur Ronny Naftaniel kan daarvan niet los gezien worden, net zo min als de als waarschuwing bedoelde passage aan het begin van de tekst, waarin hij een verband legt tussen ongenuanceerde berichtgeving over Israël en een toename van meldingen van antisemitisme tijdens de Gaza-oorlog (gemakshalve ga ik nog even voorbij aan alle andere mogelijke causale verbanden die op basis van deze twee elementen te leggen zijn).

Een onderzoek naar de evenwichtigheid in berichtgeving over een willekeurig ander land waar zich een vergelijkbaar, maar minder mediageniek conflict afspeelt zal waarschijnlijk een vergelijkbaar beeld opleveren, zo lang maar goed genoeg wordt gezocht naar (anekdotische) bewijsvoering die deze stelling ondersteunt. Het verwijt dat Moll zijn oud-werkgever maakt, partijdige journalistiek die “per definitie [grenst] aan propaganda”, kan hem ook zelf worden gemaakt. Daarmee is zijn publicatie exemplarisch voor de berichtgeving over het conflict. En dus niets nieuws onder de zon.