Mimi en Multatuli

RECENSIE - Dat is nou eens een leuk boek: Verheven ongemanierd. Mimi en Multatuli van Gaia van Bruggen. Mimi, voor wie het even niet paraat mocht hebben, heette voluit Mimi Hamminck Schepel en was de tweede echtgenote van Multatuli.

Niet over rozen

Mimi – zoals we haar maar zullen noemen – heeft geen makkelijk leven gehad. Ze koos ervoor een keurig, burgerlijk en ongetwijfeld welgesteld bestaan op te geven om te leven met iemand die weliswaar gold als een geniaal schrijver, maar die van de ene naar de andere moeilijkheid liep. Dat ik hem in de vorige zin “schrijver” heb genoemd, zou hij me vermoedelijk kwalijk hebben genomen, want de Havelaar was zijns inziens geen roman maar een politiek middel. En het boek dat mij het dierbaarst is, Woutertje Pieterse, zou hij nooit uitgegeven hebben willen zien zoals het uitgegeven is. Het was geen zelfstandig boek, vond hij, maar een uitwerking van zijn Ideën. Wat ik maar zeggen wil: Multatuli was iemand die het met iedereen oneens lijkt te zijn. Op zich een zinvolle intellectuele positie, maar lastig voor wie ermee moet samenwonen.

Van Bruggens verhaal is dus te lezen als een verslag van een reeks moeilijkheden. Moeilijkheden met de eigen familie, die Mimi verbiedt om te gaan met Multatuli. Niet onbegrijpelijk, want zijn omgang met goedgelovige jonge vrouwen zou tegenwoordig gelden als grensoverschrijdend. Moeilijkheden met Multatuli’s kinderen en eerste echtgenote, Tine. De kinderen haatten hun stiefmoeder als de poorten van de hel. En uiteraard behandelt Van Bruggen de financiële moeilijkheden. Die vormen nu eenmaal de rode draad in elke Multatulibiografie. Ronduit wreed zijn de moeilijkheden na Multatuli’s dood, als ze de boedel niet op de normale manier te gelde kan maken omdat daarvoor moet worden samengewerkt met Multatuli’s kinderen, waarvan niemand weet waar die zijn.

Leven op eigen voorwaarden

Een rotleven? Nee. Het ging niet over rozen maar je kunt Van Bruggens verhaal ook lezen als biografie van een vrouw die haar leven op haar eigen voorwaarden weet in te richten. Zij maakte de keuze voor Multatuli, ze bleef bij hem in voor- en tegenspoed, deelde in zijn literaire productie en zorgde na zijn overlijden voor zijn literaire nalatenschap.

Deelde in zijn literaire productie: om te beginnen schreef Mimi Hamminck Schepel zelf (onder het pseudoniem Heloïse). Ook schreef ze Multatuli’s teksten in het net uit. Maar er is meer. Toen Multatuli in Duitsland woonde, vatte hij tweemaal per week het nieuws uit het Rijnland samen voor de Opregte Haarlemsche Courant. Van Bruggen vertelt dat een deel van de stukjes “Van den Rijn” door Mimi is geschreven.

Zorgde na zijn overlijden voor zijn literaire nalatenschap: het leukste hoofdstuk vond ik het voorvoorlaatste, waarin Van Bruggen documenteert hoe Mimi de brieven van haar man verzamelde en uitgaf. De correspondentie beslaat niet minder dan tien delen: Mimi’s werk als “geestdraagster van Multatuli” is een waar Herakleswerk. En o ja, slecht betaald. Dat ze Woutertje Pieterse, anders dan Multatuli wilde, uitgaf als zelfstandig boek, blijkt alles met haar slechte financiële positie te maken gehad te hebben.

Psychologie en ironie

Van Bruggen heeft met Mimi een fijn onderwerp gekozen. Ze kwam in Multatuli’s leven na de uitgave van de Havelaar, wat betekent dat de Indische periode kan worden overgeslagen. Niet dat die niet belangrijk zou zijn, maar er is al veel gezegd over de relatie tussen de drie persona’s Douwes Dekker, Multatuli en Max Havelaar. Door zich te richten op de tweede helft van Multatuli’s leven, heeft Van Bruggen een periode geselecteerd waar in elk voor mij veel nieuws te ontdekken was.

En Van Bruggen doet de stof eer aan. Er zijn mooie, terloopse psychologische portretten, zoals de schets van de vriendschap tussen Multatuli en zijn uitgever Funke. Ze ruimt misverstanden op. Het is niet waarschijnlijk dat Multatuli Mina Kruseman een huwelijksaanzoek heeft gedaan. De laatste jaren van de verbitterde Multatuli in Ingelheim waren niet zo rustig en berustend als beweerd. Van Bruggen schrijft ook fijn, met meer dan eens een heerlijke ironie. Er is een moment waarop Multatuli besluit dat hij moet gaan leven van de pen.

Omdat hij eindelijk inziet dat hij nooit een politieke rol van betekenis zal spelen en dat een overheidspensioen een illusie is, besluit hij in vredesnaam maar de schrijver te worden die iedereen toch al in hem ziet.

Moet u Verheven ongemanierd. Mimi en Multatuli lezen? Ik denk niet dat de Havelaar of Wouter beter of zelfs anders worden door kennis van de auteur, maar de negentiende eeuw is gewoon interessant. Hier hebben we het leven van een vrouw die onafhankelijkheid zocht. Ze wilde ontwikkeling en scholing. Die ambitie heeft ze waar gemaakt. Wat tot het verrukkelijke contrast leidt dat haar beroemde man in menig opzicht mislukte, terwijl zij, overstraald door Multatuli, haar doelen gewoon bereikte.