KoZ | Woestijnkunst

ACHTERGROND - Als het gaat om antiek materiaal, heb je vandalen en vandalen. Je hebt er die ruïnes plunderen om de vondsten te gelde te maken en je hebt er die verlost willen zijn van erfgoed dat hun niet bevalt. De eerste categorie zal het zichzelf niet al te moeilijk maken en richt zich op plekken waarvandaan de oudheden snel kunnen worden afgevoerd; de tweede groep ziet er geen been in naar moeilijk bereikbare plaatsen te gaan om de boel kort en klein te slaan. Het berichtje, alweer een jaar of wat geleden, dat in Libië mensen diep de woestijn in waren getrokken om daar prehistorische kunst kapot te gaan maken, behoort tot die tweede categorie. Het is pure haat.

Wilde fauna

Terwijl het juist zo boeiend is dat de Sahara ooit een savanne is geweest waar mensen de rotswanden versierden met reliëfs en schilderingen. Er is in het zuiden van Libië van alles te zien: jagers, dansers, krijgers en zelfs zwemmers. Oké, de beroemde “Cave of the Swimmers” is in Egypte maar u snapt mijn punt.

Het is des te fascinerender als we zien hoe oud de woestijnkunst is. Dit is geen primitieve imitatie van Griekse of Romeinse kunst, zoals kunsthistorici aanvankelijk dachten, maar is eeuwen ouder. Dat werd alleen pas duidelijk toen het prehistorische klimaat een beetje werd begrepen, toen was gebleken dat dit gebied ooit een savanne, ja zelfs bos was geweest en toen kon worden beredeneerd welke dieren op welk moment over de savanne zwierven.

Een grote olifant en een kleine slingeraar (Wadi Mathendous)

De oudste fase, toen er grote meren en bossen waren en die moet worden gedateerd rond 7000 v.Chr., staat bekend als de Periode van de Wilde Fauna. In deze tijd werden rotsreliëfs gemaakt, waarop neushoorns, krokodillen, katachtigen, nijlpaarden, giraffen, wilde ezels en langhoorn-buffels waren te zien. Vaak zijn ook jagers met slingers of speren afgebeeld, maar die zijn veel te klein in vergelijking tot de dieren. Misschien wilden de kunstenaars aangeven hoe beangstigend groot het wild was. Hét voorbeeld is de Wadi Mathendous – werelderfgoed dat er niet langer is.

Een langhoorn-buffel (Wadi Mathendous)

Herders en vee

Na een drogere periode (6500 tot 5000 v.Chr.) waarin weinigen zich in de Sahara zullen hebben gewaagd, ontstond opnieuw een bewoonbare savanne. De nieuwe bewoners maakten geen reliëfs maar begonnen te schilderen. Afbeeldingen van langhoorn-buffels zijn er niet meer, wat bevestigt dat de schilderingen zijn gemaakt nadat dit dier was uitgestorven. In plaats daarvan zien we struisvogels, olifanten en vooral veel vee. Dat laatste suggereert dat de nieuwe bewoners nomaden waren en daarom heet deze periode ook wel de Vee- of de Herder-periode.

Struisvogel en boogschutter (Wadi Imla)

Ook afgebeeld: boogschutters. Of het alleen jagers zijn of ook krijgers, is moeilijk uit te maken. Hoe dat ook zij, de boog vereenvoudigde de jacht en de angst voor wilde beesten nam af. In elk geval worden de dieren en de mensen afgebeeld met normale proporties. Deze fase kwam rond 3400 v.Chr. ten einde – een klimaatomslag die in onze contreien het begin vormt van de hunebeddentijd – en het is goed mogelijk dat de nomaden zich hebben gevestigd in Egypte, waar de bevolking in deze tijd gaat groeien en de staatsvorming begint.

Schildering van een paard (Wadi Imla)

Paarden

Minimaal een millennium later keerden de mensen terug. Het kunnen evengoed twee millennia zijn geweest. De reden voor deze onduidelijkheid is dat we niet goed weten wanneer het paard, dat voor het eerst werd gedomesticeerd in Centraal Eurazië, werd geïntroduceerd in Afrika. Feit is dat de savanne-kunstenaars paarden afbeeldden en dat hun schilderingen dus moeten zijn gemaakt na de introductie van het edele dier. Hun aanwezigheid maakte ook een nieuwe levenswijze mogelijk, waarbij de nomaden grotere afstanden aflegden. We zien nu ook geiten en ezels afgebeeld.

Huizen, vee, dromedarissen, jagers en een krijger op een dromedaris (Wadi Imla)

Een enkele keer zien we huizen – wat bewijst dat de mensen sedentair waren geworden – en scènes uit het dagelijks leven, zoals een jachtpartij. Hoewel… In de zogenaamde Grote van de Jagers in de Wadi Awis zien we wat lijkt op een jachtpartij, maar wat evengoed een feest kan zijn of een oorlogsscène. De aanwezigheid van trompetters en mensen met dierenmaskers staat verschillende interpretaties toe.

Jacht, oorlog of feest? (Wadi Awis)

Dromedarissen

De domesticatie van de dromedaris wordt op verschillende momenten geplaatst maar het staat vast dat het dier in het huidige Libië niet bekend was voor pakweg 200 v.Chr., en dat helpt weer om de woestijnschilderingen te dateren. Ook strijdwagens en karren worden nu afgebeeld.

Schildering van een kar (Tina Nivin)

Een ander daterings-clou is dat het schrift inmiddels bekend was. We kennen zelfs de namen van de stammen, zoals de Nasamonen aan de rand van Cyrenaica en de Garamanten, die heen en weer bewogen tussen de noordwestelijke kuststeden en hun stad – meer dan 30.000 inwoners! – in het zuidwesten van Libië. Deze laatste stam beheerste de handelsroute naar het zuiden en leverde de havensteden rond het huidige Tripoli goud uit Senegal en zout uit de inmiddels ingedampte meren.

Wanneer de woestijnkunst ten einde komt, is niet helemaal duidelijk, maar na pakweg 200 n.Chr. werd het klimaat droger. Het “Romeinse klimaatoptimum” was voorbij en eigenlijk is de mensheid nooit teruggekeerd naar de Sahara – behalve dan voor steeds moeilijker wordende handel. De bedoeïenen die tot op heden door de woestijn trekken, lieten en laten vooral eenvoudige rotstekeningen achter met inscripties in het tifinagh-alfabet van de Berbers.

Een eenvoudige rotstekening van een dromedaris (Haddat)

In de Nieuwe Tijd bezetten eerst de Ottomanen en later de Italianen de oases. Het waren de laatsten die de woestijnkunst herontdekten en het was kolonel Khadaffi die het – terecht! – maakte tot werelderfgoed. Dat laatste is inmiddels voldoende gebleken om vandalen de woestijn in te laten trekken om de woestijnkunst te vernietigen.