Klimaatscepsis en conservatisme (2): de neoliberale strategie

ANALYSE - In het vorige deel werd uitgelegd wat de (neoliberale) ideologische basis is van de klimaatscepsis bij liberalen en conservatieven. In dit deel vraag ik me af in hoeverre het rapport van de Teldersstichting neoliberaal genoemd mag worden en beschrijf ik de neoliberale oplossing van het klimaatprobleem.

Externaliteiten

Als op de markt niet de juiste prijs voor een product wordt berekend dan spreekt men over marktfalen. Hiermee wordt onder andere bedoeld dat schade of overlast aan derden of aan de publieke ruimte niet in de kostprijs van een product is verwerkt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan milieuvervuiling. Deze schade noemt men een externaliteit. De energiemarkt voor fossiele brandstoffen heeft de grootste externaliteit die de mensheid ooit gekend heeft: door de verhoging van het CO2-gehalte in de atmosfeer wordt het wereldklimaat veranderd.

Hoe moeten we dit marktfalen corrigeren? De traditionele oplossing voor marktfalen – die ook in het rapport wordt besproken – is het heffen van milieubelasting. Deze belasting heeft twee functies: de hogere prijs zal de handel ontmoedigen en het geld kan worden gebruikt om de schade compenseren.

Een belasting op iedere ton uitgestoten CO2 die bij de prijs van een product wordt inbegrepen en even hoog is als de veroorzaakte marginale sociale kosten! (p. 91)

In voor niet-economen begrijpelijke termen: een milieuheffing zorgt ervoor dat de juiste prijs voor een product wordt betaald omdat de millieuschade dan wel in de prijs zit verwerkt.

Volgens de auteurs zijn er zijn echter twee problemen met deze oplossing: in de eerste plaats is het klimaatprobleem zo groot dat de heffing waarschijnlijk zodanig hoog moet zijn dat het grote invloed zal hebben op de rest van de economie.

En, in de tweede plaats, hoe hoog zijn die ‘marginale sociale kosten’ precies? Wat is de juiste prijs voor CO2-emissie? De vervuiler mag natuurlijk niet te veel betalen. Hier wordt verwezen naar Hayeks informatieprobleem: we kunnen nooit weten wat de juiste prijs voor CO2 is, omdat we nooit alle relevante informatie kunnen hebben. Bedenk bijvoorbeeld maar eens dat je bij die prijs ook rekening moet houden met toekomstige generaties!

De juiste prijs

Het liberale alternatief voor emissiebelasting is ‘Cap and Trade’. De overheid stelt een bovengrens (‘cap’) vast voor de vervuiling, en geeft alle bedrijven een ‘recht’ om een bepaalde hoeveelheid CO2 (of andere externaliteit) te produceren. De juiste prijs kan op de markt voor deze externaliteiten worden uitonderhandeld (‘trade’). Deze oplossing is eind jaren tachtig door neoliberale denktanks aangedragen en wordt in Europa toegepast als het Emission Trading System (ETS).

Het grote probleem van ETS is dat het in de praktijk niet werkt: al meerdere keren zijn er emissiemarkten ingesteld, maar meestal stort de markt snel in elkaar. Het systeem wordt ondermijnd door uitgifte van te grote hoeveelheden rechten waardoor de prijs zo snel daalt dat investering in deze markt niet loont, laat staan dat het de CO2 emissie vermindert.

Dat er problemen zijn met ETS wordt onderkend in het rapport van de Teldersstichting. Daarom is een herziening ervan nodig en men stelt een gemengde aanpak voor: deels ETS, deels emissiebelasting. Dit wordt weliswaar niet uitgewerkt, maar het rapport verwijst naar het ‘Britse systeem’. Het belangrijkste bezwaar dat wordt genoemd tegen milieuheffing is dat men verwacht dat dit een groot effect zal hebben op de economie:

Gezien de mondiale omvang van klimaatverandering is het echter te verwachten dat een belasting die groot genoeg is om wereldwijde uitstoot te verminderen wel degelijk een significant effect op macro-economisch niveau zal hebben. (p. 91).

Het is niet duidelijk waarom dat bij ETS niet het geval zou zijn, maar het laat vooral ook zien dat men nog niet inziet dat als er niets gedaan wordt, klimaatverandering nog veel grotere gevolgen zal hebben dan deze belasting.

De reactie van links was de afgelopen dertig jaar tot nog toe: OK, we doen het op jullie manier met ‘Cap and Trade’. Maar nog steeds is de juiste prijs van CO2 door nog geen enkele markt berekend. Integendeel, het systeem werkt niet. Hierdoor is veel tijd verloren terwijl het CO2-gehalte in de atmosfeer boven de 400 ppm is gekomen.

Afbeelding: National Oceanic & Atmospheric Administration

Snookered

Volgens Philip Mirowski is niet rechts, maar links dom. Links denkt dat zij rationeel is omdat zij aan de kant staat van de wetenschap terwijl rechts van de irrationele markten is. Dit is volgens hem een verkeerd beeld.

Rechts, of beter gezegd, de neoliberalen^(*) hebben juist een slim uitgedachte strategie, die tot nog toe zeer succesvol was. In het boek Merchants of doubt van Oreskes en Conway wordt weliswaar uit de doeken gedaan hoe de neoliberalen te werk gaat om de publieke opinie te veranderen, maar zij maken niet duidelijk wat de reden is. Zij komen niet verder dan de veronderstelling dat het om marktfundamentalisme gaat.

Volgens Philip Mirowski is dit onvoldoende, want hierdoor blijft de echte strategie onbelicht. Het gaat rechts helemaal niet om het berekenen van de ‘juiste prijs van CO2’ en ze geloven echt allang niet meer dat ‘Cap en Trade’ ooit nog zal werken. The left is snookered by the neoliberals en links heeft niets wat ook maar enigszins tegenwicht kan bieden. Hoe doet rechts dat volgens Mirowski?

Volgens de neoliberale ideologie is er is voor alles een markt en zo is er dus ook een markt voor ideeën. Zoals in deel 1 al werd uitgelegd, zijn markten ‘kennisverwerkende systemen’ die gefragmenteerde informatie, verspreid over (heel) veel individuen kunnen integreren.

Door de markt wordt – zo is de veronderstelling – uiteindelijk altijd een oplossing gevonden. Maar de markt moet wel de tijd krijgen om een oplossing ‘te berekenen’. Het is daarom belangrijk te voorkomen dat er consensus ontstaat in de publieke opinie waardoor de overheid maatregelen kan gaan nemen. Door ingrijpen in de markt wordt het resultaat vertekend. De neoliberale strategie heeft drie stappen:

1. Tijd winnen door twijfel te zaaien.
   De manier om dit te doen is het zaaien van twijfel in de publieke opinie waardoor de politiek verlamd raakt. Deze strategie is met groot succes al eerder toegepast door de tabaksindustrie. Minstens dertig jaar tijd is op die manier gewonnen – tijd waarin veel geld is verdiend – door twijfel te stichten over de resultaten van wetenschappelijk onderzoek (en waardoor veel mensen onnodig zijn overleden door tabaksrook).
2. Bedenk een ‘marktoplossing’ voor de middellange termijn.
   De neoliberale oplossing voor de middellange termijnis weliswaar op de markt gebaseerd, maar men verwacht niet dat er een echte oplossing uit komt: het emissiehandelsystemen. Het is iedereen duidelijk, ook neoliberalen, want die zijn niet dom, benadrukt Mirowski, dat dit nooit zal werken, laat staan dat het de CO2-emissie zal doen afnemen. Ze denken heus niet dat de markt ‘de juiste prijs van koolstof’ zal berekenen, laat staan dat er zoiets bestaat. Het is bedoeld om meer tijd te winnen voor fase 3.
3. De echte oplossing komt uit de markt voort.
   Wat die zal zijn weten we nog niet, maar er zijn wel indicaties in welke richting deze zullen gaan. Als voorbeeld verwijst Mirowski naar de plannen die zijn geopperd voor geo-engineering, bijvoorbeeld door het injecteren van SO2 in de atmosfeer. Het zijn marktoplossingen in de dubbele betekenis van het woord: de oplossing komt voort uit de markt ‘van ideeën’ en bedrijven voeren het uit.

Er moeten nog wel een paar kleine problemen opgelost worden: van wie is bijvoorbeeld de oceaan? Hoe ga je dat regelen volgens internationaal recht? En, nog belangrijker, we hebben maar één klimaat en één oceaan, het mag dus niet verkeerd gaan. Zeker is wel dat de neoliberale oplossing uit de markt zal komen en gebaseerd zal zijn op marktwerking.

Neoliberale elementen

Het rapport van de Telderstichting heeft bevat meerdere neoliberale elementen: Public Choice (hier niet besproken), Coase’s Theorem (geïmplementeerd als ETS), en Hayeks markt als ultieme informatieprocessor.

De neoliberale strategie die ik hierboven heb beschreven vind je niet in het rapport, maar men maakt zich schuldig wel schuldig aan onderdelen daarvan: het zaaien van twijfel (stap 1) en men pleit voor ETS (stap 2). Maar het belangrijkste is dat men niet wil inzien dat de gevolgen van niet ingrijpen voor de economie groter zullen zijn dan wél ingrijpen.

De uitspraak in het rapport dat er nog ‘veel onduidelijk is’ over de verandering van het klimaat, kan worden geïnterpreteerd op Hayekiaanse manier: geen mens, ook niet ‘de wetenschap’ kan dit probleem rationeel oplossen, alleen de markt kan een optimale oplossing produceren. Het rapport heeft dus kenmerken van deze neoliberale ideologie.

Argumenteren is niet genoeg

De standaardreactie van links is: (1) verbazing, (2) educatie, (3) verontwaardiging en tenslotte (4) berusting. Eerst is er verbazing over de domheid. Daarna doet men vruchteloze pogingen om de wetenschap uit te leggen in discussies en polemieken. Vervolgens is men verontwaardigd over de achterbakse methode, om te eindigen bij berusting omdat ze geen antwoord heeft op de neoliberale strategie. Zelf heeft zij hier niet meer tegen in te brengen dan dat zij gelijk heeft – en uiteindelijk gelijk zal krijgen.

Hoewel het belangrijk is dat de drogredenen van de klimaatsceptici worden benoemd en ontleed, is argumenteren onvoldoende. Vanuit conservatief perspectief zijn klimaatwetenschappers (en links in het algemeen) vergelijkbaar met fundamentalistische christenen die beweren dat de Bijbel de waarheid bevat omdat deze intern consistent is. Dit is natuurlijk de pot die ketel verwijt zwart te zijn, maar maak dat de pot maar eens duidelijk.

Een extra handicap voor links is dat ze zelf weinig geld heeft terwijl de tegenstander beschikt over meer dan ruime middelen en deels eigenaar is van invloedrijke mediaconcerns. Rechts domineert de discussie, en heeft op ‘de markt van ideeën’ een ruime voorsprong. Het enige dat links in haar voordeel denkt te hebben is dat ze de wetenschap achter zich heeft. Maar wetenschap is niet ‘links’ en kan ook door rechts gebruikt worden, benadrukt Philip Mirowski.

Ik heb zelf geen suggestie wat er moet gebeuren, maar een eerste stap in de richting van een oplossing is in ieder geval inzicht in de aard van het probleem: wat is de oorzaak van de conservatieve scepsis, en hoe lukt het ze om hun zin krijgen tegen beter weten in. Dat er ook wat moet gebeuren is duidelijk: het CO2-gehalte in de atmosfeer stijgt gewoon door.

(*) Mirowski gebruikt de term neoliberalisme en hij heeft hiervan een goede definitie gegeven. Neoliberaal beleid kun je weliswaar ook aantreffen bij linkse partijen, maar neoliberalisme is een rechtse, conservatieve politieke filosofie. Zie Mirowski’s boek uit 2013 Never Let a Serious Crisis Go to Waste: How Neoliberalism Survived the Financial Meltdown.

Verder lezen:

In deze Keynote Speech bij de conferentie ‘Life and Debt’ legt Philip Mirowski uit hoe de neoliberale klimaatstrategie in elkaar zit en waarom ‘the left is snookered by the right’.