Kleine getuigenissen van de veranderende Afrikaanse samenleving

De Afrikaanse fotografie is in het westen nogal onderbelicht geweest. Jarenlang kreeg alleen de commerciële portretfotografie aandacht in de westerse musea of werden de beelden gebracht door westerse fotografen terwijl de Afrikaanse fotografie in de afgelopen eeuw dezelfde ontwikkeling heeft doorgemaakt als de westerse. Met de grote veranderingen die nu plaatsvinden in de verschillende Afrikaanse landen op cultureel, economisch en sociaal gebied lijkt nu ook de aandacht voor die andere kant van de Afrikaanse fotografie voor het voetlicht te komen. Het werk van de ‘nestor’ van de Afrikaanse fotografie David Goldblatt (Zuid-Afrika, 1930) is al regelmatig te zien geweest maar nu heeft het Stedelijk Museum zo’m 180 werken van 35 fotografen uit het hele continent bijeengebracht. De tentoonstelling Snap judgements: nieuwe standpunten in de hedendaagse Afrikaanse fotografie in het Stedelijk Museum toont een rijke verzameling beelden over uiteenlopende onderwerpen die in twee hoofdthema’s zijn onderverdeeld. Snap Judgments is samengesteld door de in Nigeria geboren Okwui Enwezor, thans curator bij het International Center of Photography in New York, waar de tentoonstelling in 2006 te zien was.

Maatschappij

De maatschappij draagt de sporen uit het verleden die vaak zijn achtergebleven uit het kolonialisme. Ooit imposante gebouwen die de macht van de kolonisator moesten uitdrukken, liggen er nu verlaten en vervallen bij. Fatou Kandé Senghor (Dakar, 1971) maakte bijvoorbeeld een studie van het ooit statige Palais de Justice waarvan niet meer dan een ruïne is overgebleven. Daarnaast is de stedelijke omgeving de afgelopen decennia aanzienlijk veranderd door (al of niet gedwongen) migratie. Randa Shaath (Philadelphia, 1963) keerde terug naar de geboortestad van haar moeder en legde het leven op de daken in Caïro vast. De kleine huisjes die op de daken waren gebouwd, werden ooit bewoond door de schoonmakers en huishoudhulpen maar na de val van de monarchie en de nationalisatie van privaat bezit in de jaren zestig werden deze ingenomen door de migranten uit de dorpen en ontsond er een geheel nieuwe leefcultuur op de daken.

Guy Tillim (Johannesburg, 1962) brengt het stedelijke verval in beeld. In zijn serie Jo’burg uit 2004 laat hij een buitenwijk in Johannesburg zien die in tien jaar tijd is veranderd in een getto. De wijk is een typisch voorbeeld van een plek waar de bewoners, veelal migranten, aan hun lot worden overgelaten en een reddeloos bestaan lijken te hebben. Het is het fenomeen waar veel grote Afrikaanse steden mee te maken hebben; een gebrekkig bestuur en de drang naar economische vooruitgang waarbij een aantal groepen niet mee kunnen en volkomen genegeerd worden omdat het niet in het plaatje van het nieuwe perspectief past.

Tevens zijn er drie foto’s van het jongste Magnum-lid Mikhael Subotzky (Kaapstad, 1981) te zien uit zijn reeks over gevangenissen in Zuid-Afrika, Die Vier Hoeke (2004). Subotzky geeft de getoonde foto’s een panoramisch perspectief mee door drie foto’s uit verschillende hoeken aan elkaar te monteren. Deze ruimtelijkheid geeft de foto’s een bevreemdend effect. Abattoir laat de slagers van de Voorberg gevangenis zien met een oogst van zo’n twintig schapenkoppen die netjes op de planken naast ze zijn gelegd. Triomfantelijk kijken ze naar de lens, temidden van de schapekoppen. Twee andere foto’s zijn genomen in de Pollsmoor gevangenis waar Nelson Mandela de eerste vier jaar van zijn gevangenschap doorbracht en waar nu zo’n 7.000 gevangen zijn ondergebracht. Cell 508b laat een overvolle gevangeniszaal zien waar 35 man op stapelbedden of op matrassen op de vloer hun detentie uitzitten. Zonder gêne kijken ze recht in de camera en niemand kan bevroeden wat ze zoal op hun kerfstok hebben. Ontvangstruimte toont dezelfde gevangenis waar in de ontvangstruimte een grote kooi is geplaatst waar de nieuwkomers wachten op hun toewijzing. De kooi is volledig gevuld en je vraagt je af waar ze al die mensen gaan plaatsen nadat je de cel uit de vorige foto nogmaals bekijkt.

Individu

Wat is de relatie van het individu ten opzichte van al deze veranderingen? Binnen dit thema is er aandacht voor het individuele geheugen dat gekoppeld is aan de (recente) geschiedenis maar ook worden de bewoners van de verschillende landen met nadruk in beeld gebracht. In de werken van Zwelethu Mthethwa (Durban, 1960) en Luis Basto (Maputo, 1968) worden de arbeiders en plattelandsmensen in hun dagelijkse omgeving geprotretteerd. Bij de eerste zie je de arbeiders poserend naast de machines die ze bedienen. Door de positionering van de mens ten opzichte van de enorme machines krijgt het beeld een vervreemdend en rauw effect. Bij de tweede komen de mensen juist close-up in beeld en daarmee wil Basto een nieuw zelfbewustzijn laten zien dat is ontstaan na de relatieve rust die is ontstaan begin jaren negentig, na beëindiging van de burgeroorlog in Mozambique. De foto’s van Boubacar Touré Mandémory (Dakar, 1956) deden mij denken aan die van Yann Arthus-Bertrand, de Franse fotograaf die met het omvangrijke project Earth from Above (2005) talrijke plekken op aarde vanuit de lucht vastlegde. Die van Mandémory tonen weliswaar het dagelijkse leven in Dakar en zijn ook nog vanuit een lage positie bij de grond met een groothoekcamera genomen, maar het is vooral de veelheid aan kleuren die overeenkomt met die van Arthus-Bertrand. Een ander aspect dat veel aan de orde komt is de religieuze beleving van het individu, onder andere bij Lamia Naji (Casablanca, 1966).

Snap judgements is een imposante tentoonstelling waarmee het Stedelijk Museum waardig afscheid neemt van het Post-CS gebouw.

Stedelijk Museum
Images by Mikhael Subotzky
Mikhael Subotzky op Magnumphotos.com