Immigranten in een emigratieland

ANALYSE - van Christie Miedema

Begin juli kwam de Britse krant the Guardian met een confronterend artikel met een weinig verhullende titel: ‘Poles don’t want immigrants. They don’t understand them, don’t like them’. Het artikel schetste een beeld van Polen als een land dat weinig vluchtelingen opneemt en geen interesse had dat te veranderen. Polen zouden bang zijn om terroristen binnen te halen en het liefst cultureel vreemde immigranten weren. De regering zou te weinig doen om de solidariteit terug te betalen die zij in voorgaande decennia van Westerse Europese landen had mogen beleven.

De recente toestroom van vluchtelingen naar de EU raakt inderdaad niet alleen de Zuid-Europese landen. Met vertraging merken veel landen in Centraal en Oost-Europa dat lidmaatschap van de EU betekent dat zij zich niet afzijdig kunnen houden van deze problematiek.

Directe gevolgen voelt bijvoorbeeld Hongarije, dat een deel van de vluchtelingenstroom te verstouwen kriijgt. De muur die het land bouwt aan de grens met Servië leidt tot veel ophef. Ook in verder gelegen landen zoals Polen, leidt de stroom aan vluchtelingen echter tot discussies, die relatief nieuw zijn voor een land dat weinig ervaring heeft met immigratie uit Afrika en het Midden-Oosten.

2000 nieuwkomers in een homogene samenleving

Eveneens vorige maand maakte Polen bekend bereid te zijn 2000 vluchtelingen uit Zuid-Europa en de regio op te vangen. Dat was voor Polen een behoorlijke toezegging, hoewel Brussel op meer had gehoopt. Inmiddels heeft Polen de eerste Syrische vluchtelingen direct uit vluchtelingenkampen in de regio verwelkomd. Dat was een particulier initiatief gericht op christelijke Syriërs dat geen deel uitmaakte van het quotum. Het argument dat christenen gemakkelijker in Polen zullen integreren weegt in de ogen van vele Polen zwaar. In een poll onder een artikel van het Poolse Newsweek koos 49% van de lezers voor de optie om Polen alleen christelijke vluchtelingen uit het Midden-Oosten op te laten nemen.

Polen heeft sinds de Tweede Wereldoorlog en de daarop volgende volksverhuizingen een grotendeels homogene bevolking. Bijna 90% van de Polen is katholiek en het aantal buitenlanders of Polen van buitenlandse afkomst bevindt zich in de enkele procenten. Zelf viel mij de homogeniteit van het straatbeeld op toen ik in Gdańsk woonde. Pas na een paar maanden zag ik voor het eerst iemand met een hoofddoekje in de tram, hoewel ik nota bene vlakbij de lokale moskee woonde. Toen ik nog eens om keek, bleek het een non te zijn.

Desondanks zijn er natuurlijk wel eerder vluchtelingen naar Polen gekomen. De prominente krant Gazeta Wyborcza liet enkele Syriërs aan het woord die al jarenlang in Polen wonen. Zij benadrukten dat de Polen geen enkele reden hebben bang te zijn: ‘Wij leven al jaren in jullie midden.’ Tegelijkertijd stelden zij dat ze in Polen vooral tolerantie en openheid hadden gevoeld, juist omdat de meeste Polen weten wat het betekent om te emigreren. Doordat het aantal vluchtelingen dat Polen tot nu toe heeft opgenomen klein is, komen de meeste Polen echter niet met hen in contact. En juist die onbekendheid, wakkert de angst aan. De Poolse autoriteiten putten zich tegenover de bevolking uit in verzekeringen dat alle vluchtelingen die naar Polen komen uitgebreid en meermaals gescreend zullen worden, onder meer op banden met extremisten.

Migratie uit het Oosten

Polen zucht onder de quota uit Brussel, omdat zij het gevoel heeft al genoeg te doen. In een reactie in de Guardian beriep de Poolse ambassadeur in Engeland zich op de half miljoen Oekraïners in Polen. Inderdaad heeft het land een eigen grens met een conflictgebied en vinden al jarenlang grote aantallen Oekraïeners werk in Polen. Daarbij verrichten zij niet zelden het werk dat veel Polen voor meer geld in West-Europa uitvoeren. De jaarlijkse aantallen zijn sterk toegenomen sinds de oorlog in Oekraïne en lopen in de honderdduizenden aldus Marta Jaroszewicz van het Centrum voor Oosterse Studies (OSW) in Warschau. Ook veel Wit-Russische studenten verruilen hun dictatoriale staat voor het studentenleven in Polen. Pools met een Oekraïens of Russische accent is veel te horen op straat in Warschau en andere Poolse steden, en wordt niet altijd positief ontvangen.

Polen als migranten

In Centraal en Oost-Europa klinkt echter ook steeds vaker de roep dat de regio juist solidair moet zijn met de vluchtelingenstroom vanwege het eigen verleden. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Juist in een land dat jarenlang de bron is geweest van emigratie en dat nog steeds is, valt de omslag zwaar. In Nederland is de omslag van emigratie- naar immigratieland ook met horten en stoten verlopen. De Poolse emigratiegeschiedenis is daarbij nog veel langer en intensiever.

In de 19e eeuw leidden mislukte opstanden tegen bezetters en intense armoede tot politieke en economische emigratie naar onder andere Frankrijk en de Verenigde Staten. In de twintigste eeuw zette deze tendens zich voort. In de jaren vijftig vormden Poolse migranten in Nederland de grote meerderheid van de nog zeer kleine aantallen asielaanvragers. Ondanks dat zij als vluchtelingen van achter het IJzeren Gordijn de vijandsbeelden en superioriteit van de Westerse politieke elite bevestigden, werden zij niet met open armen ontvangen. De angst bestond dat er zich onder hen agenten van het communistische Oostblok konden bevinden.

In de jaren erna bleef er een geleidelijke stroom van migratie uit Polen bestaan. De aantallen ontploften in de jaren tachtig. De redenen om te vertrekken, waren voor sommigen politiek: zij vreesden politieke vervolging. Voor de meerderheid van de migranten in de latere jaren tachtig waren de belangrijkste redenen economisch: in Polen moest je in deze jaren uren in de rij staan voor de meest basale levensmiddelen. Je moest hamsteren als er eens wél toiletpapier beschikbaar was en alleen azijn was gemakkelijk verkrijgbaar. Onder die omstandigheden verkozen veel Polen de illegale tocht naar het Westen.

Dat eigen verleden zou begrip kunnen creëren voor de nieuwkomers uit oorlogsgebied, maar ook voor de zogenaamde ‘gelukszoekers’ die in zoveel EU-landen tot ophef leiden. In werkelijkheid blijkt het echter lastig om de omslag te maken. In een andere poll van Newsweek konden lezers kiezen uit twee antwoorden op de vraag of Polen vluchtelingen moet helpen. 22% koos voor ‘ja, nog niet zo lang geleden waren we het zelf’. De meerderheid achtte het ‘niet ons probleem.’

Christie Miedema promoveerde op 21 mei 2015 bij het Duitsland Instituut Amsterdam op het onderwerp “Vrede of Vrijheid? Dilemma’s, dialoog en misverstanden tussen Nederlandse en West-Duitse linkse organisaties en de Poolse oppositie in de jaren tachtig.

Dit artikel verscheen eerder bij het Montesquieu Instituut.