Ik wil gewoon even rustig zitten

Technologie gaat ons steeds meer vertellen hoe we ons moeten gedragen. En dat zou wel eens heel irritant kunnen zijn, denkt universitair docent Andreas Spahn. Een nieuwe aflevering in de serie Intieme Technologie van het Rathenau Instituut.

Een van de rituelen van getrouwde stellen die elkaar al heel lang kennen, is de vaak volkomen geritualiseerde wijze waarop ze elkaar advies geven over elkaars gedrag en de precies zo geritualiseerde manier om dit advies te negeren. In augustus vorig jaar overleed de grote Duitse komediant Loriot. In zijn sketches gaat het vaak over zulke intieme relaties binnen een gezin. Een van zijn meesterlijke sketches is een gesprek van een oud echtpaar, waarbij de vrouw aan de man allerlei nuttige dingen blijft voorstellen die hij kan doen, terwijl hij gewoon rustig in zijn stoel wil zitten. Natuurlijk, een wandeling is gezond, en ja, een boek lezen kan verrijkend zijn, natuurlijk heeft ze gelijk; maar hij wil gewoon rustig in zijn stoel zitten, en raakt steeds geïrriteerder omdat zijn vrouw hem aldoor zegt wat hij moet doen. Bekijk het filmpje

Zou het heel futuristisch zijn om te veronderstellen dat we deze strijd in de toekomst niet alleen maar met onze dierbaren zullen voeren, maar ook met de technologie? Is het denkbaar dat technologie in de toekomst net als onze partner, schoonmoeder, ouders en vrienden zal proberen ons gedrag te sturen?

Persuasieve technologie

We hebben nu al te maken met het feit dat technologie ons in ons steeds vaker vertelt hoe we ons moeten gedragen.  De auto laat je met  knipperende waarschuwingslichtjes en irritante piepjes weten dat de veiligheidsriem niet vast zit, het navigatiesysteem begint te piepen als je te hard rijdt, de computer bedenkt op de meest ongelegen momenten dat de beveiligingssoftware moet worden bijgewerkt (bijvoorbeeld tijdens een belangrijke presentatie) en slimme elektriciteitsmeters proberen je ertoe aan te zetten energie te besparen door de verwarming lager te zetten. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van wat ‘persuasieve technologie’ (PT) wordt genoemd. PT is erop gericht om de houding, het gedrag of de opvattingen van de gebruiker te veranderen. Dit gebeurt door middel van feedback op wat de gebruiker doet (of niet doet) en door hem ‘advies’ te geven over het gewenste gedragspatroon.

Gedrag sturen

Volgens  het libertair paternalisme (Thaler/Sunstein) kun je mensen betere keuzes laten maken door hun omgeving (van supermarkten tot technologische artifacts) zodanig te veranderen dat bepaald gedrag wordt gestimuleerd. Je kunt iemand echter eigenlijk pas echt goed adviseren wat hij moet doen, als je hem goed kent. Dat is waarom partners die al heel lang samen zijn, vaak zo overtuigend zijn: zij kennen de ander van haver tot gort. Hoe meer je over iemand weet, des te beter je zijn gedrag kunt sturen. “Toegesneden op de persoon”, daar draait het allemaal om bij persuasieve technologie: Amazon weet waar je in geïnteresseerd bent, reclame op je browser is gebaseerd op je voorkeuren. Binnenkort is het dankzij PT wellicht ook mogelijk om te weten wat voor soort gebruiker je bent: welke strategieën werken om je over te halen? Werkt het bij jou goed als er een ‘autoriteit’ in het spel is (“Kijk, je favoriete voetballer heeft deze smartphone, is dat ook niet wat voor jou?”). Of ben je juist gevoelig voor peer-pressure (“Al je facebook-vrienden hebben dit al, waarom jij nog niet?”). Deze informatie over welke strategieën het beste werken om iemand over te halen, kunnen in principe samen met andere informatie worden opgeslagen en gedeeld in een persuasief profiel, zodat de technologie iemands gedrag zo goed mogelijk kan beïnvloeden. Maar het kan ook heel irritant zijn als je helemaal niet overgehaald wilt worden.

Irritant

Het is de vraag in hoeverre je – om economische, ethische of andere redenen – wilt dat technologie je levensstijl stuurt. De meeste mensen vinden het geen probleem als goede vrienden die hen goed kennen hen er zo nu en dan van proberen te overtuigen wat ze wel of niet zouden moeten doen. Waarschijnlijk vindt ook bijna niemand het een probleem als PT af en toe een duwtje in de goede richting geeft om gedrag te veranderen, bijvoorbeeld als er een gemeenschappelijk doel in het spel is en PT helpt om bij de les te blijven. Als je bijvoorbeeld toch al energie wilt besparen en PT je er gewoon even aan herinnert dat je graag duurzaam wilt zijn en tips geeft hoe dat kan. Dit kan juist erg behulpzaam zijn. Maar als PT gericht probeert gedrag te veranderen en je probeert over te halen tot dingen die je eigenlijk helemaal niet wilt (zoals meestal bij reclame), kan dit net zo irritant zijn als een partner die je ertoe aan wil zetten om eens wat te gaan doen, terwijl je gewoon rustig in je stoel wilt zitten. En het is precies die soort PT waar ik beducht voor ben.

Andreas Spahn (1974) is universitair docent filosofie en ethiek aan de Technische Universiteit Eindhoven. In zijn onderzoek houdt hij zich onder andere bezig met de ethiek van technologie, zoals persuasieve technologieën.