Het einde van de Franse republiek

RECENSIE - In “Wie is Charlie?” schetst de Franse antropoloog en historicus Emmanuel Todd een pessimistisch perspectief voor Frankrijk.

Vijf maanden na de aanslagen in Parijs waarbij een groot deel van de redactie van het satirische tijdschrift Charlie Hebdo omkwam en in een Joodse supermarkt ook nog eens vier mensen werden gedood bij een gijzeling shockeerde Emmanuel Todd zijn landgenoten met een tegendraadse visie op de betekenis van het massale protest dat deze terroristische daden hebben opgeroepen. Todd ziet in de massale demonstratie voor de vrijheid van meningsuiting niets minder dan het einde van de republiek die is voortgekomen uit de Franse Revolutie, de republiek van vrijheid, gelijkheid en broederschap. “Dat is niet de schuld van de islam, maar van de islamofoben”. En dan bedoelt hij niet zozeer de aanhangers van het Front National, maar vooral de nieuwe, “xenofobe” middenklasse die op 11 januari massaal achter Francois Hollande en andere politieke leiders uit heel Europa demonstreerde voor “het recht om de islam te beledigen”. Zonder de islamofobe lagere klassen die nu bij het Front National te vinden zijn. En zonder de werkloze jonge migranten die zich dagelijks beledigd voelen door de Franse meerderheid.

De reacties op het boek, dat onlangs in de Nederlandse vertaling is gepubliceerd, logen er niet om. Het was ego-tripperij, beledigend voor de demonstranten van 11 januari, absurd, vals, gratuit en schadelijk. De Franse premier Manuel Valls nam zelfs de moeite Todd te weerspreken in Le Monde. De inzet van de demonstratie was  volgens de premier tolerantie en laïcité, maar het ging ook om een protest tegen het jihadisme dat onze democratische waarden bedreigt en even goed christenen als joden als moslims doodt. Over dat terrorisme lezen we bij Todd opvallend weinig.

“Dit boek is geschreven door een Fransman die zich mateloos ergert aan zijn eigen samenleving,” staat in het voorwoord voor de Nederlandse vertaling. De lezer is dus gewaarschuwd. Todd pretendeert wel objectief te zijn. Hij komt met reeksen statistische gegevens over godsdienstigheid en politieke voorkeuren van zijn landgenoten in  verschillende regio’s. Todd, die werkt bij een demografisch instituut, is geobsedeerd door verschillen tussen regio’s, een wat merkwaardige invalshoek in een tijd waarin zoveel verhuizingen plaats vinden dat er buiten uitzonderingsgevallen (vergelijk in Nederland Urk en Volendam) vrijwel nergens meer sprake is van een dominante lokale cultuur. Even bijzonder is Todd’s begrip van gelijkheid als waarde. Hij voert dat terug op kenmerken van familiale structuren, in het bijzonder de gelijke behandeling van broers bij erfenissen. Op dat punt ziet hij grote  verschillen tussen centraal Frankrijk, de bakermat van de Franse Revolutie, en de katholieke periferie. Die periferie heeft de Kerk nu ook losgelaten, maar de ongelijkheid zit volgens Todd nog in de genen van het “zombie-katholicisme”. En die “zombie-katholieken”, heeft hij nu ontdekt, hebben meer dan andere bevolkingsgroepen het Charlie-protest omarmd. Daarnaast zagen we op 11 januari vooral leden van de middenklasse, hoger opgeleide, eurofiele Fransen die niet inzien hoe ze met het huidige economische beleid jonge migranten naar de rand van de samenleving hebben verbannen. Todd is ook hartstochtelijk tegen de EU en de euro.

Moreel isolement

Todd’s unieke antropologische inzichten en zijn vaak moeilijk te volgen betoogtrant als wetenschapper hebben hem minder populair gemaakt dan zijn opvallende aanwezigheid in de Franse media. Hij werkte voor Le Monde en is nog regelmatig te vinden op opiniepagina’s van verschillende kranten. Zijn pessimisme over de toekomst van Frankrijk heeft in zijn land een gevoelige snaar geraakt. “Als het vandaag 10 procent van zijn jongere bevolking tot tweederangsburgers maakt en de meest begaafden on der hen waarschijnlijk hun heil zoeken in de Angelsaksische wereld, zou zo’n  beleid het einde van Frankrijk als middelgrote macht betekenen.” Frankrijk heeft zich met de publicatie van Mohammed-cartoons in een “moreel isolement” gemanoeuvreerd, volgens Todd. “In een tijd van mondialisering beledig je andermans culturele symbolen niet voor de fun.” En zo fulmineert hij verder tegen al diegenen die zijn grote vijand (althans zo lijkt het) Hollande op 11 januari vergezelden in een indrukwekkende miljoenenmars. Alsof al die mensen daar vanwege hun genen met dezelfde gedachten en overwegingen liepen.

Recht van verschil

Ik kan me de ophef in Frankrijk over dit boek goed voorstellen. Maar het zou onjuist zijn Todd volledig te negeren. Zijn zorgen over de uitsluiting van jonge migranten, en over gebrek aan erkenning daarvan bij de middenklasse, kan ik delen. Ook zijn waarschuwing voor groeiend antisemitisme als reactie op de islamofobie is terecht. Zijn analyse van de aantrekkingskracht van het Front National moet antifascisten elders ook aan het denken zetten. Todd signaleert dat de groei van het Front plaats vond in een tijd dat de islam nog nauwelijks een rol speelde in het publieke debat. FN-kiezers konden het multiculturalisme van de politieke elite, “het recht van verschil”, niet accepteren. Hun primitieve opvatting van gelijkheid leidde tot de eis van assimilatie (doe maar net als wij) en op dat punt werden zij niet gehoord. Onder hen zijn vele voormalige socialistische en communistische arbeiders die er niet in geslaagd zijn zich aan hun lage positie op de maatschappelijke ladder te onttrekken en die in de jaren tachtig en negentig geconfronteerd werden met sluiting van fabrieken, werkloosheid en de onttakeling van de verzorgingsstaat. Zij keken niet langer naar boven (het emancipatie-perspectief), maar naar beneden, naar de nieuwe onderklasse van immigranten die zij verantwoordelijk stelden voor het mislukken van hun emancipatie.

Duitsland

Het miskennen van deze ontwikkelingen en het negeren van zowel de jonge migranten als de oudere arbeiders als volwaardige burgers maakt de republiek van vrijheid, gelijkheid en broederschap kapot, meent Todd. Hij pleit daarom voor actieve integratie van de islam. “De islam moet uiteindelijk over de hele linie geaccepteerd en erkend worden als samenstellend deel van de natie, net zoals de Katholieke Kerk dat is geweest.” En verder moet de republiek gered worden van de door Duitsland gedomineerde Europese economische orde. Na Francois Hollande is Duitsland voor Todd het grootste kwaad. Nog steeds moeten we misschien zeggen. Niet alleen is het land -met Denemarken en Nederland- een bakermat van Europese islamofobische stromingen. Het is “verbijsterend”, schrijft hij, dat Duitsland, het land dat zeventig jaar geleden een miljoen joodse kinderen heeft vermoord, zich denkt te kunnen veroorloven de besnijdenis ter discussie te stellen uit respect voor de lichamelijke onschendbaarheid. Hier, bij het vervangen van het nazi-regime door het huidige land Duitsland, verliest Todd naar mijn mening alle objectiviteit. De republiek Frankrijk heeft zich sinds de oorlog ten opzichte van de Duitsers gelukkig beter gedragen.

Emmanuel Todd, Wie is Charlie; xenofobie en de nieuwe middenklasse, Amsterdam, De Bezige Bij, 2015 (prijs: €22,50)