Goed volk | Zin en onzin over Halloween

ACHTERGROND - Een paar decennia geleden zijn er een paar feesten overgewaaid uit het land aan de andere zijde van de Atlantische Oceaan, meer specifiek: Valentijnsdag en Halloween. Beide feestdagen zijn door emigranten meegenomen uit Europa en kort door de bocht kun je redeneren dat de Amerikanen deze feesten voor ons behouden en bewaard hebben, althans voor de Nederlanders, want elders in Europa zijn deze feesten nooit weggeweest.

Met name Halloween is behoorlijk gedeformeerd tot ons gekomen, positiever gezegd: in zijn laatste ontwikkelingsfase waarbij speelsheid en commercie de boventoon voeren. Vervolgens hebben met name orthodox-christelijke gemeenschappen (orthodox-gereformeerden en evangelikalen) zich, niet gehinderd door grondige kennis terzake, tegen Halloween gekant als zijnde een orgie van hekserij, magie en dood. En dat is jammer, want de oorsprong van Halloween verraadt heel andere intenties. En omdat over ruim drie weken ook in Nederland weer Halloween gevierd gaat worden en er ongetwijfeld weer enige flauwekul het net op zal worden geslingerd, wil ik dit voor zijn door de nodige feiten op een rijtje te zetten. Want Halloween is een intrigerend brok – van origine – Keltische volkscultuur.

De christelijke traditie

De naam Halloween (of Hallowe’en; ‘hallow’ betekent ‘holy’) komt voor het eerst voor in 1745 en is een samentrekking van de woorden All Hallows’ Evening en staat ook bekend onder de namen Allhalloween, All Hallows’ Eve (1556) of All Saints’ Eve, die duidelijker verwijzen naar het Rooms Katholieke en Anglicaanse hoogfeest van Allerheiligen (All Hallows’ Day) waarop de gedachtenis aan alle christelijke heiligen en martelaren en in feite alle christenen die reeds in de hemel zijn wordt gevierd. De Oosters-Orthodoxe Kerk kent een soortgelijk feest rond Pinksteren, maar dat is een verhaal apart. Allerheiligen wordt sinds de instelling door paus Gregorius IV op 1 november gevierd.

De dag daarop, 2 november dus, wordt Allerzielen (All Souls’ Day) gevierd, een Rooms-Katholieke gedenkdag waarop de gestorvenen worden herdacht en speciaal die zielen die – volgens de kerkelijke leer – nog niet in de hemel zijn maar in het vagevuur verblijven om eerst gezuiverd te worden. Allerzielen stamt uit de benedictijner kloostertraditie van Cluny waar Odilo van Cluny, de vijfde en bekendste abt van dit klooster, de herdenking in 998 voor het eerst liet vieren. In de 13e eeuw kreeg de viering de naam Allerzielen. De Oosters-Orthodoxe Kerk kent meerdere dagen per jaar om de overledenen te gedenken maar nogmaals, dat is een verhaal apart.

Deze twee dagen worden aangevuld met een derde op 31 oktober (uitgerekend de dag waarop de protestanten al eeuwen hun Hervormingsdag vieren hetgeen gedeeltelijk de orthodox-gereformeerde weerstand tegen Halloween verklaart) genaamd All Hallows’ Eve: de avond die voorafgaat aan All Hallows’ Day, in feite de vigiliënviering van Allerheiligen. Wij vieren pakjesavond ook op 5 december en niet op de officiële feestdag van Sinterklaas, 6 december. De drie dagen samen staat bekend onder de naam Allhallowtide. De oplettende lezer voelt ‘m allang aankomen: Halloween verwijst naar All Hallows’ Eve.

De Keltische pagane traditie

Het is niet wetenschappelijk aan te tonen maar het heeft er, gelet met name op de data, alle schijn van dat het christelijke Allhallowtide een kerstening is van het Keltische Samhain-festival dat op 1 november werd gevierd. Het wordt trouwens nog steeds gevierd, hetzij door neo-paganisten maar hoofdzakelijk als Iers volksfeest.

Samhain (je spreekt het uit als ‘sauwun’) is één van de vier Keltische seizoensfeesten, samen met Imbolic (2 februari), Beltane (1 mei) en Lughnasadh (1 augustus). Tezamen met het winter- (Yule) en zomer- (Litha) solstitium (zonnewende) en de lente- (Ostara) en herfst- (Mabon) equinox (dag-en-nachtevening; dag en nacht duren precies even lang) vormen ze het Keltische Jaarwiel (zie afbeelding). De meeste volkeren kennen vanouds een dergelijke jaarindeling gebaseerd op seizoensfeesten die de scharnierpunten in landbouw en vruchtbaarheid aangeven. Bij christelijke volkeren verwijzen de seizoensfeesten meestal naar heiligen, zoals bijvoorbeeld bij de Serviërs Sint Sava, het begin van de lente, en achtereenvolgens de heiligen George, Ilija en Mitar. Beltane is het Keltische vruchtbaarheidsfeest dat nog gevierd wordt met groengeverfde topless dames. Voor wie zijn oprechte academische nieuwsgierigheid niet kan bedwingen: er zijn op het internet genoeg foto’s van te vinden.

Terug naar Samhain. Dit festival werd gevierd als afsluiting van de oogstperiode die begon met Beltane (de oogst was binnen) en de winter kon beginnen. Tevens was Samhain het begin van het nieuwe jaar. De Kelten geloofden dat tijdens Samhain de sluier tussen deze en ’the otherworld’ waar onder andere de doden verbleven een stukje werd opgetrokken, met name op ’thin places’ als grafheuvels (síds), dolmen, ringforten en dergelijke. Dit moment werd aangegrepen om de voorvaderen te eren en gunstig te stemmen en konden zij op bezoek gaan bij hun nog levende familieleden. Op deze dag werden thuis extra borden voor de overleden met hun lievelingseten klaargezet en voor het raam werd een kaars gezet zodat de gestorvenen de weg naar hun vroegere huis zouden kunnen vinden. Dit bracht als risico met zich mee dat ook andere, minder welkome wezens als natuurgeesten en elfen konden ‘oversteken’ naar de andere kant en een huis konden benaderen. Om deze entiteiten te vriend te houden werd ook buiten voedsel neergezet. Wie zich buiten waagden en te dicht in de buurt van deze ’thin places’ begaf liep het risico meegelokt te worden naar de ‘other world’. Uiteraard probeerde men deze geesten te slim af te zijn. Op heuveltoppen en marktpleinen werden grote ‘bonfires’ ontstoken om het duister te verdrijven en later werden er afschrikwekkende kleding en maskers ingezet om boze geesten een koek van eigen deeg te geven.

De ontwikkeling naar het huidige Halloween

Vanaf pakweg de 16e eeuw ontwikkelde zich uit deze activiteiten om zich tegen kwade geesten te verweren tal van nevenverschijnselen en spelelementen zoals ‘divination games and spells’, bijvoorbeeld het kijken in een spiegel waarin je geacht werd je toekomstige echtgenoot te zien, elkaar spookverhalen vertellen en dergelijke. Vaak bestaat bij dit soort fenomenen geen direct verband met Samhain maar zijn ze gewoon ‘eng’. Er werden ook oogstspelletjes gespeeld zoals ‘apple bobbing’ waarbij je appels met je tanden uit een tobbe met water moest zien te vissen. In bepaalde streken is ‘Snap-Apple Night’ een synoniem voor Halloweenavond. Deze oogstspelletjes verwijzen duidelijk naar Samhain als het feest waarbij gevierd werd dat de oogst binnen en veilig was.

Wat de bekende pompoenen betreft: in Ierland werden rapen en knollen uitgehold en werd er een afschrikwekkend gezicht in gekerfd waarna er een kaars in werd geplaatst. Het ‘hoofd’ werd bij het huis geplaatst teneinde de kwade geesten uit de ‘otherworld’ af te schrikken. Na de emigraties naar Amerika en de kennismaking met Zuidamerikaanse groenten en vruchten werden de rapen en knollen vervangen door pompoenen, aangezien die gemakkelijker uit te hollen waren. Zo’n bewerkte pompoen wordt ook wel een ‘Jack O’Lantern’ genoemd dat overigens niets met Samhain of Halloween te maken heeft maar met een oude Ierse legende. Over het verschijnsel ‘Jack’ in de insulaire folklore zal ik te zijner tijd nog een blog schrijven.

Een andere ontwikkeling is het ‘trick or treat’. In de Middeleeuwen ontstond vanuit de inmiddels gekerstende traditie het zogenaamde ‘souling’: armen trokken langs de deuren om psalmen te zingen en om te bidden voor de overledenen. In ruil hiervoor ontvingen ze een brood of kleine ronde koek, de ‘soulcake’. De gedachte hierbij was dat door iedere uitgedeelde soulcake een ziel uit het vagevuur ontslagen zou worden en door mocht reizen naar de hemel. Tegenwoordig gaan kinderen verkleed langs de deuren om aan te bellen en ’trick or treat’ te roepen. Je kunt dan als bewoner iets lekkers geven (treat) of niets, waarbij je het risico loopt dat er een grap (trick) met je wordt uitgehaald. Deze kinderen zijn in feite de nazaten van de elfen en andere geesten die ervoor zorgden dat de betreffende bewoner de pineut was als die geen eten voor hen buiten had gezet.

Vanaf de 17e eeuw kwam de emigratie vanuit met name Engeland op gang naar de kolonie Amerika waarbij het hele halloweencircus door de emigranten werd meegenomen naar hun nieuwe thuisland. Toen het feest retour kwam was het verworden tot een puur seculier en stevig gecommercialiseerd gebeuren waarvan de scherpe kantjes allang waren afgesleten.

Vorig jaar waarschuwde in het EO-programma ‘EO-live’ ene Pieter Lalleman, docent aan het Spurgeons College, een ‘Evangelical Christian theological college’, in London, voor Halloween. Dit zou “nota bene Christelijke (lees: Roomsche) wortels hebben (Allerzielen), en zou een duivels, heidens feest zijn waarbij de ‘krachten der duisternis’ worden opgeroepen”. Als deze docent zelf zijn huiswerk had gedaan had hij geweten dat bij het huidige, vanuit de Verenigde Staten teruggewaaide Halloween de banden met het pagane Samhain en het Rooms-Katholieke Allerzielen allang verloren waren gegaan. Wat rest is een gezellig herfstfeest – ook culinair – voor jong en oud dat je leuk vindt of niet.