Francis Fukuyama’s lange weg

COLUMN - gastbijdrage van Harry Bleeker

Aan de VU in Amsterdam is er deze zomer weer een mooi cursusaanbod, waaruit ik er één heb gekozen: die over Francis Fukuyama en zijn nieuwe boek ‘Het liberalisme en zijn schaduwzijden’. De titel van dit nieuwe boek wekt voor mij de suggestie dat de maatschappelijke en politieke problemen van dit moment zijn ontstaan door een verkeerde interpretatie van het liberalisme. De hierna volgende quote uit een willekeurige recensie stipt dit ook aan.

“Het klassieke liberalisme verkeert in een staat van crisis. Dat dit systeem, dat is gebaseerd op fundamentele beginselen van gelijkheid en de rechtsstaat en dat de rechten van individuen om hun eigen vormen van geluk na te streven benadrukt, niet altijd zijn eigen idealen waarmaakte, is geen geheim.”

Ik denk dat juist het liberalisme ons op de route naar vernietiging van onze beschaving heeft gezet. De vrijheid om winst boven welzijn te stellen zonder daarvoor ter verantwoording te worden geroepen, heeft de mensheid in de situatie gebracht waarin we nu verkeren.

Veel meer op zijn plaats zou op dit moment de titel van het boek van Fukuyama uit 1992 zijn: ‘Het einde van de geschiedenis en de laatste mens’. Met als belangrijke toevoeging; ‘De slotscene’.

De datum van het verschijnen van dit boek uit 1992 is er één die ik voor de opbouw van mijn betoog goed kan gebruiken. Want ongeveer op hetzelfde moment, begin jaren negentig werd, volgens mijn informatie, binnen Shell de notie duidelijk en ook vastgelegd in rapporten, dat de verbranding van fossiele brandstoffen ernstige gevolgen voor het klimaat zou hebben.

Daar werd de gevaarlijke opwarming waar we nu mee te maken hebben mee bedoeld. De leveranciers van vervuiling wisten dus echt wel waar ze mee bezig waren maar winst is en was belangrijker dan het klimaat.

Ik geef hier niet alleen de situatie in Amerika maar ook die in Europa weer, die dankzij meer dan 30 jaar neoliberalisme, is ontstaan. Ik kan me steeds minder aan het idee onttrekken dat Amerika een neo-feodale staat dreigt te worden en Europa daar, zoals gewoonlijk, achteraan hobbelt. Dat maakt het er makkelijker op om te constateren dat het liberalisme een vlag is die de lading niet meer dekt.

Het is een onderdeel van wat JK Galbraith omschrijft als  “The modern conservative is engaged in one of man’s oldest exercises in moral philosophy; that is, the search for a superior moral justification for selfishness.”

Waarom is er niet ingegrepen, waarom hebben we niet eerder de broodnodige verandering in gang gezet? Heel eenvoudig omdat de factor kapitaal de dienst uitmaakt in Amerika en ook in Europa. Iedere poging tot matiging of zelfs ter discussie stellen of beperken van de macht van het kapitaal in Amerika wordt door zenders als FOX weggezet als communisme of links geleuter, terwijl daarin toch onze redding ligt.

Het is toch de nietsontziende en intens vervuilende macht van het kapitaal die ons in deze doodenge situatie heeft gebracht waarin we nu verkeren. Het kapitaal dient derhalve gedisciplineerd te worden en wel op zeer korte termijn voordat het te laat is.

Het liberalisme, dat wil zeggen de vrijheid van de mens, is daar niet strijdig mee. Namelijk daar waar de vrijheid van de één de vrijheid van de ander beperkt of teniet doet (de vrijheid om slaven te mogen houden) ligt de grens.

Die grens ligt er ook daar waar een groep mensen zo rijk is, dat ze de vrijheid en het democratisch recht van anderen, de facto, beperken omdat democratie een farce is als 100.000 mensen mogen stemmen die niets bezitten en 1 iemand alles bezit. Naar wie wordt er geluisterd denkt u?

Derhalve dient bezit in hoogte beperkt te worden, als we een gezonde liberale democratie willen behouden. Dat hebben we nagelaten. Teveel geld wakkert de zucht naar macht aan. Het door Fukuyama gebruikte begrip thymos is niets anders gebleken dan opportunistisch egoïsme. Niet echt een pré, noch constructief lijkt mij, maar juist iets waar grenzen aan gesteld had moeten worden, iets wat duidelijk niet heeft plaatsgevonden en ons in de precaire situatie heeft gebracht waarin we ons nu bevinden.

Ook in Nederland heeft de factor kapitaal zijn invloed en macht versterkt ten kostte van de democratie en de burger. De 10% die meer dan 60% of de 1% die 26% van alles bezit, heeft dit kunnen doen in twee zeer vervuilende eeuwen. Niet de factor die het meest geprofiteerd heeft van de vervuiling, de factor kapitaal, maar Jan met de pet, de factor arbeid, mag de rekening voor deze vervuiling betalen.

De factor kapitaal is de laatste decennia, tijdens het neoliberale beleid van Markt Rutte, schandelijk ontheven van de plicht om bij te dragen aan de samenleving, waaraan zij wel willen verdienen, maar niet bijdragen. De arbeidsinkomensquote laat dat ook zien. Maar het is nog erger want een aantal zaken zoals belastingontwijking en -trucs, maken dat deze quote nog ongunstiger uitpakt voor de factor arbeid dan hij nu al doet.

Tel daarbij dat de intellectuelen, zo mogen universitair geschoolden toch genoemd worden, in de financiële sector en het bedrijfsleven, zich aan ethiek, oftewel de maatschappelijke controletaken die zij namens de overheid moeten uitvoeren, niks gelegen laten liggen (gezien de recente rapporten over Ethiek en dividendfraude). Het mag duidelijk zijn dat we aan de vooravond van een Catharsis staan, die voorkomen had kunnen worden als mensen met echt verantwoordelijkheidsgevoel voor de samenleving als geheel, dus niet alleen met woorden als rentmeesterschap, maatregelen hadden genomen die de uitstoot van Co2 en andere vervuiling maar ook de schadelijke accumulatie van kapitaal hadden teruggedrongen.

De dictatuur van het kapitaal heeft ons zover gebracht en lapt ook de verworvenheden van de verlichting en de Franse revolutie aan zijn laars. Het zijn voor die democratische waarden dat de burger zich weer sterk moet maken.

Het is tijd voor een fundamentele verandering van ons economisch denken. Van de dodelijk focus op groei moeten we af. Helaas zijn bijkans veel economen in West Europa geïndoctrineerd met de Angelsaksische mantra, dat economische groei nodig is. Naast dat er groei nodig is, daar waar bevolkingsgroei is, is ook nog een verborgen reden voor de onontkoombaarheid van groei, dat door groei het vermogen van de zittende rijken niet wordt bedreigd of aangetast, omdat er door de groei nieuwe rijken bij kunnen komen. De kosten van de groei voor het klimaat, en gezondheid voor de bevolking als geheel worden helaas niet meegenomen.
Er moet dus gewerkt gaan worden met een veel breder welvaartsbegrip en met grenzen zoals als het Donutmodel  van Kate Raworth aangeeft.

Als ze verantwoordelijkheid zou betonen, is het kapitaal aan zet om de wereld te redden. Maar geheel in lijn met het eerder genoemde “opportunistisch egoïsme” principe laat ze het afweten en trekt zich terug in zijn of haar “fiscale forten” en “gated communities”. Het lijkt me dus de hoogste tijd voor het in gang zetten van, de door econoom Schumpeter gelanceerde economische term, ‘creative destruction’ van de macht van het kapitaal. En dan zeg ik het nog netjes. De banken gaan ons namelijk niet beschermen. Het is maar dat u het weet.

Naarmate je ouder en wijzer wordt kan je soms op je schreden terugkeren op eerder ingenomen standpunten. Dat mag ik denk ik uit de navolgende quote van Francis Fukuyama (uit een interview in The New Statesman, 17 oktober 2018) wel opmaken:

[Staats]Eigendom van de productiemiddelen, ik denk niet dat dat gaat werken, behalve op terreinen waar het echt noodzakelijk is, zoals nutsbedrijven. [Maar] Als je herverdelingsprogramma’s bedoelt waarmee de ontstane grote onbalans in inkomen en rijkdom wordt geprobeerd te herstellen, ja dan denk ik dat het niet alleen terug kan komen, het zou ook terug moeten komen. De lange periode, die begon met Reagan en Thatcher, waarin bepaalde ideeën over de voordelen van niet-gereguleerde markten ingang vonden, heeft in veel opzichten een rampzalig effect gehad. Op dit moment lijkt het me dat bepaalde dingen die Karl Marx heeft gezegd waar blijken te zijn

Ik ben benieuwd naar de cursus en misschien krijg ik ook nog wel antwoorden, maar ik vrees van niet.