Even eerlijk: filosofie is geen wetenschap

Toen ik, fris ogende en optimistische tiener, begon aan een studie Wijsbegeerte was ik ervan overtuigd dat ik aanraking zou komen met de koningin onder de Wetenschappen. Trots was ik, vol academisch vuur. Toen ik eenmaal het felbegeerde papier in handen kreeg, wist ik zeker dat de meeste verwachten niet waren ingelost: de filosofie is van alles, maar zeker geen wetenschap. Het gevoel dat het grootste deel chique onzin was, maar dat je niet weet welke deel, heeft me nooit meer losgelaten. Het wordt ook niet beoefend als een wetenschap en geen enkel fatsoenlijk wetenschappelijk criterium is erop van toepassing. De dynamiek van de wijsbegeerte is die van de kunst en de mode, waarin niets ooit wordt weggestreept. En iedereen maar wat doet.

Laat ik met het goede nieuws beginnen. Mijn antwoord op de vraag of ik ooit iets aan de filosofie heb gehad, luidt onomwonden: “heel veel”. Ik heb verstand gekregen van teksten, argumenten en begrippen, een zeker historisch besef meegekregen en een liefde om over het leven en andere abstracte kwesties na te denken. En daar profiteer ik nog elke dag van. Het was bovendien heerlijk om te verdwijnen in oude en soms geniale teksten uit andere tijden. Het heeft me als mens, als journalist en als professor in de weetnikskunde (zoals mijn moeder me als kind al noemde) geen windeieren gelegd. Mijn vader hield altijd vol dat je in gelul niet kan wonen, maar inmiddels moet hij zijn ongelijk toegeven.

Maar de filosofie heeft natuurlijk wat meer pretenties dan een uitgebreide cursus lezen en schrijven, met een module retorica. Ze heeft waarheidspretenties als de natuurkunde en het feit dat de wijsbegeerte als discipline stevig is verankerd op elke Nederlandse universiteit doet vermoeden dat velen in die goede bedoelingen geloven. Maar er zijn een aantal redenen waarom we anno 2006 niet meer kunnen volhouden dat die belofte nog kan worden ingelost.

Laten we eerlijk zijn over een belangrijk aspect van de filosofie: er wordt nooit iets weerlegd, alles blijft relevant en welke filosoof men citeert is grotendeels een kwestie van smaak. Je hebt Heidegger-adepten, Kant-gelovigen en Leibniz-liefhebbers. Men kiest eruit wat men aardig vindt. Hij is voor de rationalisten, maar zij voor de post-modernen. Leuke discussie. Het is de keuze voor de smaak van de week, vergelijkbaar met de grillen van de catwalk – kijk eens, zwart is helemaal in deze winter – en lijkt meer op de liefde voor een designer of schilder dan de waarheidsliefde van wetenschap. Want je kunt toch niet meer verkopen dat vandaag de dag zelfs Plato voor veel filosofen nog wetenschappelijk relevant is? Waarom lezen we dat dan nog als er geen wijn en een picknickmand bij aanwezig is?

In werkelijkheid is 99% van de beoefende filosofie vandaag de dag niets meer dan geschiedenis van de filosofie, men gaat proberen uit te leggen wat Derrida of Aristoteles bedoeld zouden kunnen hebben. Hoe dat komt is niet lastig te zien. Het is niet alleen zo dat filosofie niets voortbrengt buiten haarzelf, we ontlenen er geen elastisch plastic of gedragstherapie aan. Maar de filosofie is ook oncontroleerbaar, en dus verdwijnt er nagenoeg niets in de wetenschappelijke prullenbak. Dus, zoals Kant zegt: “Als men iets niet kan bewijzen of weerleggen, kan men enkel maar ‘geloven’.” kan ik me afvragen hoe ik deze wijs klinkende uitspraak zelf kan bewijzen of ontkrachten? Of ook: “Over smaak valt wel te twisten, maar niet te discussieren.” Of voor de doorzetters, met welk experiment controleer ik de gehele Kritik der Reinen Vernunft? Als dat niet lukt ga je automatisch de aardige bouwwerken verfraaien, uitleggen en van context voorzien. Zie daar de filosofie van vandaag.

Nog genanter: in feite is er geen enkele uitspraak die niet je met een beetje filosofische kennis zou kunnen verdedigen en feitelijk gebeurt dat ook. Wereldwijd is er ook niets te vinden waar een overgroot deel van de filosofen het over eens zijn. Als ze al filosoferen en niet herkauwen. Daar kun je allemaal wel weer mooie zinnen op loslaten (“Filosofie is de ondervraging van onze vooroordelen” of zoiets), maar het blijft een maskering van een ongemakkelijk gevoel. Van stilstand.

Heeft het dan allemaal geen zin? Op zichzelf een beetje een vreemde vraag want kunst staat aan gene zijde van de zin. Kunst bestaat omdat iemand de behoefte heeft het te maken en omdat er iemand is die het wil beleven. Op deze manier vervult de filosofie in een al jaren voorzichtig groeiende behoefte; Filosofie Magazine doet het helemaal niet onaardig. Wellicht kunnen filosofen in als argumentenfreaks en begrippendeskundigen nog wel een aardige rol spelen als hulpjes bij het bijschaven van wetenschappelijke theorieën. Iets als natuurkundigen bijstaan bij het nadenken over wat de axioma’s zijn die aan de nieuwste theorieën ten grondslag liggen. Of de filosofische faculteit als vergadercentrum omdat we soms zo leuk de verschillende disciplines aan elkaar kunnen praten. Of TV-fragmenten als in Zomergasten.

De filosoof als begrippenboer, kunstenaar, entertainer en wetenschappelijk assistent. Kortom, rommelaar. Als we eerlijk zijn, geven we toe dat er niet meer in zit voor ons wijsgerigen. En hoe langer het duurt voordat we dat beseffen, hoe onnuttiger wij filosofen worden.