Een schietpartij in de Bijlmer – What’s going on?

Een 19-jarige die het leven laat na een schietpartij in Amsterdam Zuidoost. Gaan we weer: het CDA zal volgende week vragen stellen aan het stadsdeelbestuur over de schietpartijen. Voor de camera van AT5 roept een jongen verontwaardigd dat de stadsdeelvoorzitter nu een zielig praatje houdt, maar dat ze er anders nooit is. Welke geest waart rond in die grootsteedse kinderhoofden? ‘Meneer, uw tijd was die van Michael Jackson en StarWars. Dit is het tijdperk van Holleeder en Bin Laden,’ zei een scholier ooit tegen me.

Een terugblik op het schooljaar 2007/2008 op een vmbo-school op de grens van Oost en Zuidoost. Warning – 2410 woorden.

Zeg ‘zwarte vmbo’ hardop tijdens een verjaardagspartijtje en men trekt een vies gezicht. Een school is officieel zwart als meer dan 60 procent van de leerlingen ‘van allochtone afkomst’ is. Maar dat percentage is direct al discutabel: is iemand die al zijn hele leven in Amsterdam-West heeft gewoond niet meer autochtoon dan een volbloed Hollandse boerenjongen die vanuit Groningen naar de hoofdstad komt? Het zegt verder ook niet veel over de gedragscode of de sfeer in de school. Surinamers en Antillianen spreken vaker met twee woorden (‘Ja, meester’) dan hun ‘blanke’ klasgenoten. Is het beeld dat mensen hebben van een zwarte school in een grote stad dan onterecht? Één ding staat vast: sommige volwassenen zitten er dikwijls naast als ze denken dat ze vat hebben op de jongeren ‘van de straat’. Want die jongens en meiden bepalen de wetten. Niemand anders.

Ik heb anderhalf jaar op zo’n vmbo gewerkt als docent Nederlands. Kerstviering, kamp, toetsen, vergaderingen, examens. Alles gaat nagenoeg precies hetzelfde als op een andere school, lijkt me. Maar er zijn situaties die alleen maar hier lijken te kunnen gebeuren.

Een middagje naar Walibi met de derdeklassers. ‘Comment Çava’ van The Shorts en de Hollandse hits van Jannes schallen door de luidsprekers van de touringcar. In het midden van de bus ligt chips. De inhoud van minstens een halve zak, volledig verplulverd. De koelkast is volgens de chauffeur ‘geplunderd’. De laaiende senior (die appeltaart met slagroom eet op het terras als de leerlingen Walibi induiken), is in alle staten. ‘Ik zou ze een pak rammel geven, die Marokkanen.’ De reactie van de man is primair, maar komt vaker voor. Een rekensom die veel mensen maken: onheil + jongeren = Marokkanen. Ter verduidelijking: in de bus zaten hooguit drie Marokkaanse jongens, de rest van de groep werd gevormd door Turken, Surinamers, Antillianen en Nederlanders. Nadat de stofzuiger door de bus is gegaan neemt de man mokkend de twintig euro van de docenten aan ter vergoeding van de gestolen frisdrank uit de koelkast. Maar een bonnetje schrijven gaat met moeite. Voor hem is de dag al verziekt.

Welke toekomst?
Sommige docenten hebben moeite met deze leerlingen. Het is ook moeilijk om met een groep als deze te werken. Schrijnend is als je ze soms op hun toekomst wijst. ‘Welke toekomst?’ blaft Achmed als hij wéér een oefentekst voor zijn examen voor zijn neus krijgt. ‘Ik word dealer.’ Johnny Rotten revisited.

Meestal is het grootspraak, maar de verleiding van de criminaliteit lonkt altijd. Achmed: ‘Die hosselt daar wat, die praat daar. Je weet toch.’ Maar de echte boeven zitten niet (meer) hier op school. Daar zorgen de interne zorgcoördinatoren, mentoren en opleidingsmanagers voor. Al met al heerst er een dynamisch grootsteeds schoolklimaat. ‘Het is er wel druk,’ vinden ook twee ‘rustige’ ICT-leerlingen, John en Davy. De een woont in Almere, de ander komt uit Diemen. Nog een jaartje en dan moeten zij eindexamen doen. ‘Ik wil verder met zingen. Ik ga denk ik maar iets met entertainment doen. Ik sta trouwens ook met een filmpje op YouTube.’

Apen, Mocro’s en Turko’s
Onderscheid van afkomst wordt in de klassen niet of nauwelijks gemaakt. Buiten die klas vallen de leerlingen vaak wél terug op hun afkomst. En al die culturen hebben zo hun eigen manieren. Nederlandse kinderen hebben in de regel beter contact met hun ouders; hun ouders zie je dan ook braaf op ouderavonden verschijnen. Marokkanen zijn geslepen grapjassen en proberen overal een slagje uit te slaan (‘Meneer, kunnen we niet een deal maken?’, tijdens een examen). Surinamers beginnen uit het niets te dansen en te zingen. Deze pubers met de verschillende culturele achtergronden kunnen keihard voor elkaar zijn, maar gedogen elkaar evengoed. Turken zijn Turko’s. Surinamers Apen. Marokkanen zijn Mocro’s. Het liefst Kankermocro’s. Sowieso is alles kanker. En helemaal leip.

‘Mohammed van der G.’
Ga een willekeurige klas binnen en leg je oor te luisteren. De meisjes kan je indelen in drie groepen: de verstandige meisjes, de verleidsters en de jongensmeisjes. De verstandige (en dus meestal hardwerkende) meisjes laten zich niet gek maken en gaan voor dat diploma. Ze mengen zich niet al te opzichtig in discussies en hebben hun werk keurig op orde. Niet zelden zijn dit trouwens moslima’s. De verleidsters, met hun i-Pods gereed, hullen zich in opzichtige kleding. Zijn zowel charmant voor de docenten als voor de medeleerlingen, maar zitten ook achter de branieschopper aan. Kunnen een kreng zijn, maar leveren wel de leukste klassengesprekken op. En dan zijn er de jongensmeisjes. Zij doen net zo hard mee als de grootste eikels. Trekken hun grote mond open als je ze vraagt te gaan zitten. ‘Ben ik je hond?’

Die verstandige Marokkaanse meiden komen er wel. Die stoten vanaf vmbo-kb misschien stilzwijgend door naar het mbo en later een enkeling naar het hbo. Ze kijken meewarig naar hun broertjes, neefjes en buurjongens die ronddolen en zich verzetten tegen de drie-eenheid van Vrouwen, Homo’s en Geert Wilders. Het waarom van de Vrouwen in deze drie-eenheid is eenvoudig te duiden: in de periode van de ontluikende seksualiteit zit elke jongen bomvol hormonen. Met elkaar opzichtig praten over stijve lullen en kontneuken is van alle tijden. Groepjes jongens maken elkaar krankzinnig met het louter scanderen van willekeurige pornosites als Bangbros.com.

Als homoseksueel op een vmbo-school moet je sterk in je schoenen staan. Als hetero moet je vooral veel in gesprek over dit onderwerp gaan. ‘Meester, bent u dan homo?’ ‘Nee, maar ik ben toch ook geen Marokkaan als ik het voor de Marokkanen opneem?’ Geert Wilders is voor velen (Marokkanen, Turken, Antillianen, Surinamers) dé vertegenwoordiger van alle Hollandse kwaad, samengebald onder een gebleekte pruik. ‘Ik snijd zijn keel door,’ zegt Achmed als ik hem vraag naar zijn mening. ‘Oké, en dan, wat doe je met de opvolger van Wilders?’ ‘Zijn kop eraf schieten.’ Kortom: een duidelijk argument hebben ze niet. Wilders werkt als een Thatcher op een Britse punker in de jaren 80 van de 20e eeuw. De naam Theo van Gogh wordt ook nog wel eens gratuit genoemd, maar als je er op doorvraagt blijft er niets over dan een lege grijns of paar verhaspelde zinnetjes. Ooit had een leerling het zelfs over ‘Mohammed van der G.’

‘Snitchen’
Betekent dat dan een jungle in de pauzes en op het schoolplein? Het gedrag van een klein deel van de vmbo-leerlingen gaat vooral gepaard met luidruchtige kreten en uiterlijk vertoon. Vecht- en worstelpartijen die heel wat lijken. Dat heet bikkelen: elkaar zo heftig mogelijk te lijf gaan, maar altijd met een glimlach er weer uitkomen, tot wanhoop van conciërges en leraren. ‘Meneer, uw tijd was die van Michael Jackson en StarWars. Dit is het tijdperk van Holleeder en Bin Laden,’ zegt de Surinaamse Rodney doodserieus. Heel wat armen raken bijna uit de kom door dit soort fratsen. Natuurlijk, niet alle leerlingen zijn als losgeslagen malloten. De brave Hendriken die hun boterhammen met kaas oppeuzelen in een hoekje van de aula zijn er, ja ook hier, in de grote stad.

Terug naar Walibi. De 16-jarige Bryan heeft een onbekende op zijn bek geslagen. ‘Omdat hij voordrong bij de Goliath’. De beveiliging wordt erbij gehaald. De Surinaamse Bryan is niet boos, niet eens verontwaardigd dat hij nu in een hokje vol medewerkers in Walibi-windjack moet wachten. Het illustreert waar veel jongens en meiden op school last van hebben: niet de consequentie inzien van hun daad. Primair reageren en achteraf spijt hebben. Het slachtoffer zit bij de EHBO. Bryan wordt na een telefoontje met zijn moeder op de trein gezet, naar huis. Bryan geeft toe dat hij weliswaar degene was die de klap heeft uitgedeeld, maar volgens hem waren er meerdere jongens bij betrokken. Tijdens de terugreis discussiëren zijn klasgenoten (met mp3-speler op hoog volume) of Bryan enkele van zijn maten heeft ‘gesnitcht’. Snitchen betekent: verraden. De discussieleider denkt niet dat Bryan zijn klasgenoten heeft gesnitcht. ‘Dat is een skotoe-actie’. Daarmee wordt bedoeld: het is een politie-actie, van ons, leraren. Wij hebben namelijk enkele klasgenoten aangesproken met de mededeling dat hun namen door Bryan zijn genoemd. Twee dagen later (na zijn schorsing) komt Bryan persoonlijk zijn excuses maken aan enkele leraren.

Er zijn ook excessen. Veel problematisch gedrag wordt veroorzaakt door de thuissituatie. Alleenstaande moeders die een dozijn kinderen moeten opvoeden, helemaal geen ouders, doorgedraaide grootouders, alcoholisten: alle denkbare facetten komen langs. Opvallend is dat kinderen met een hachelijke thuissituatie dikwijls meer verantwoordelijkheid en zelfstandigheid vertonen dan hun klasgenoten. De wil om te overleven is sterker. Vaak worden ze hierin gesteund door een interne zorgcoördinator of een mentor. Één van die mentoren is Alex. Een jonge gast, type ijzervreter die je de pis niet lauw maakt. Alex is in staat een aula vol krankzinnige jongeren stil te krijgen. Met hetzelfde gemak zit hij tot laat op school om zijn leerlingen te helpen. Ouders bellen na de Museumplein-rellen (november 2007). Op de voorpagina van een dagblad stond één van zijn mentorleerlingen, agressief in de camera schreeuwend. ‘Moeder was net weer een beetje bijgekomen. Viel de Telegraaf op de mat: een nog grotere foto.’

‘Kempi is een flikker’
Holleeder is voor veel scholieren op deze school een held. De derde- en vierdejaars weten niet precies wat nu zijn achtergrond is, maar een ‘vechter’ tegen de staat wint hun sympathie. Net als Tony Montana uit de film Scarface. Zijn hoofd prijkt op menig shirt, vooral bij de jongens met een taakstraf in het verschiet. Vaak is dat vooral weer uiterlijk vertoon; praat je door over Scarface, dan weten ze niet eens wat regisseur Brian DePalma nog meer op zijn naam heeft. Kempi aka Kemperveen is een geliefde rapper onder de Surinamers, maar sommigen vinden hem een ‘flikker’. Voor hen is Winne veel beter. Kom in elk geval niet aanzetten met Yes-R of Lange Frans, die zijn fatoe (een grap). Marokkanen vinden Appa en Sjaak cool met hun ‘Ik Heb Schijt aan De Overheid’.

De straatcultuur is bij een grote groep van deze leerlingen verweven met de gadgetcultuur. Geuploade filmpjes van mobieltjes verbreden de horizon. De encyclopedie staat op Wikipedia. Raps worden gemaakt op beats in Fruityloops. Gesprekken worden bijgehouden via MSN. Tenminste, als ze een pc tot hun beschikking hebben. Een film in een bioscoop heeft voor de leerlingen geen meerwaarde. Je kan hem toch downloaden? Een uiting van kunst (rap, videoclip) staat op zichzelf, wordt met hetzelfde gemak gedeletet zoals ze de foto’s op hun mobieltje weggooien. Een boek? Te veel letters, man. A Clockwork Orange? Ouwe shit. Toch besluit ik A Clockwork Orange te laten zien aan een derde klas. De film zou hen kunnen aanspreken vanwege de gangcultuur, geweld als esthetiek en de grenzen van het fatsoen. Maar de voorliefde voor Beethoven van hoofdpersoon Alex schiet in het verkeerde keelgat, om te zwijgen van de tok over zijn strakke witte broek. Dat Johnny de Mol in Theo van Gogh’s Cool is gemodelleerd naar Alex uit A Clockwork Orange, interesseert niemand iets. Díe film, die zich deels afspeelt op de Glenn Mills school, is pas écht nep met de rapregel ‘Hou je hoofd koel bij alles wat je doet, want dat doet je goed’.

Doelgroep
Een maand voor het Walibi uitstapje is er in Amsterdam een kunstworkshop onder de noemer ‘Art ID’ tijdens de Kunstvlaai. Een grote postercampagne lokt de leerlingen naar het Westergasterrein. Door de stad fiets ik met de jongens uit West, Transvaalbuurt of Zuidoost. Op hun BMX-jes doorkruisen ze de straten en de pleinen. Fietsen voor een tram uit, net wat te langzaam. Doen alsof ze een portemonnee rollen. Remmen net wat te laat voor een Duitse auto en zijn zogenaamd beledigd. Je kan ze dwingen naast je te laten fietsen, maar het is zinloos. Marokkaan Redouan, Ali de Turk en de Surinaamse Guilly laten zich niet in hun kraag vatten.

En als we eenmaal op de kunstmanifestatie zijn beland, wordt pijnlijk duidelijk hoe deze doelgroep niet te grijpen is, de postercampagne ten spijt. De manifestatie is uiteindelijk niet veel meer dan vier Rietveld-neuzelaars in een galerietje en een graffiti workshop die nog niet begonnen is. Ongeduldig lopen de jongens van de ICT-klas rond en rammen wat op een spatiebalk, toebehorend aan een kunstwerk dat een hard geluid maakt als je de spatiebalk aanraakt. Na vier keer slaan zegt Abdullah: ‘Wat is dit voor een euroshopper kunst?’ En ik kan hem alleen maar gelijk geven. Na iets minder dan een kwartier staan we met drie klassen buiten in de zon. Een van de kunstenaars komt naar buiten: ‘Jongens, wie heeft mijn visitekaartjes gestolen?’

Een groot deel van de leerlingen is helemaal niet bezig met het tarten van wetten of onheil veroorzaken. De meeste leerlingen volbrengen hun taken en halen gewoon hun diploma. Leerlingen schudden me braaf de hand: ‘Het was leuk om van u les te hebben gehad.’ Al is het bij sommige leerlingen plichtmatig, er zitten een paar bij die het vanuit de grond van hun hart beweren. Voor een aantal leerlingen vrees ik het ergste. Die worden op een dag slachtoffer van hun eigen Hollywoodcreatie.

Zorg dat die mofoka’s geen millimeter van het pad wijken van een omgeving die het uiterste uit ze haalt – maar vooral in ze gelooft en vice versa. Al geeft het geen enkele groepering het recht om met wapens te slingeren omdat ze een slechte jeugd hebben gehad, dit is een type jongeren waar wij als bleke volwassenen geen vat op hebben. En dat is misschien nog het meest tragische. De overleden jongen is een jongen van Sint-Maarten ambieerde een carrière als rapper. Het leven gelaten na een stompzinnige ruzie met een bekende, aldus het AD.

Cohen, de korpschef, jeugdzorg, het onderwijs en de stadsdeelvoorzitter doen dappere pogingen. Adem inhouden, hopen dat het zin heeft. En hopen dat niet de aanpak van bovenaf (fouilleren, strenger straffen, et cetera) maar deze schietpartij de gangsters in de dop wakker schrikt. Neem een leven.

Alle namen van de leerlingen zijn veranderd.