Dramaturgie van lentes: over Oekraïne en angst

ACHTERGROND - Wat kunnen we leren van geschiedenis? Het is een simpel vraagje, maar het antwoord is lastig. Geschiedenis herhaalt zich nooit, zegt de één. Jawel, zegt de ander, maar de tweede keer als farce.

Op slechte beelden van bewakingscamera’s zien we de moord op Boris Nemtsov, met een raadselachtige choreografie, sneeuwschuiver, voorbijgangers, vriendin in paniek, elf minuten tot de politie komt, de burcht van het Kremlin op de achtergrond.

Het is allemaal niets bijzonders in het keizerrijk van leugens, waar niet argumenten, maar kompromat wapens zijn om politieke tegenstellingen op te lossen. En, als het niet anders kan: kogels.

Het lijkt geen toeval. Waarom is het regime nerveus? De reactie is fel: duizenden gaan de straat op, gewapend met nationale vlaggen; leuze, “Een Rusland zonder Poetin”. Maar tegen Poetin is wel vaker gedemonstreerd: welke worm in zijn stoelpoten zien we niet? Zijn het de sancties, de kwijnende economie? Aan Poetins populariteit bij de Russen lijkt het niet te liggen.

Oranjerevolutie

In mijn archief vind ik een stuk van precies tien jaar geleden, over de Oranjerevolutie in Oekraïne, van Timothy Garton Ash en Timothy Snyder, historici met Oost-Europa als specialisme.

Ik herlees het verhaal: wat leert de geschiedenis? President Koetsjma was in problemen geraakt, door zijn corruptie en de affaire rond de moord op Gongadze en werd in de verkiezingen en op het plein in Kiev bestreden door het tandem Joesjenko/Timosjenko en door Janoekowitsj. Het stuk bevat alle ingrediënten van vandaag, uitgezonderd de MH-17, die een nieuw element is. De hoofdrollen hebben andere acteurs gekregen, met uitzondering van Poetin, die een oude gelijkluidende rol speelt. Maar de dramaturgie toont verrassende overeenkomsten.

Bemoeizucht grootmachten

Er zijn veel aantoonbare bewijzen van bemoeizucht der grootmachten. Zoals Verhofstadt en Van Baalen op het Maidanplein de menigte toespraken en de Amerikaanse minister Kerry geld beloofde, zo was het ook in 2005.

De beide historici noemen een bedrag van 65 miljoen dollar dat de VS investeerde in de revolutie van Joesjenko en Timosjenko. De stichting van Soros deed daar nog ruim een miljoen dollar bij. De historici vinden dat de Amerikaanse en Europese politiek “inside defensible moral limits” lagen.

Dat is een onthullende opmerking. Zij maken de vergelijking met de investering van de Russen, die 300 miljoen dollar zouden hebben gestoken in de campagne van hun vriend Janoekowitsj en die de specialisten in dirty tricks zouden hebben geleverd om Joesjenko’s verkiezing tegen te werken. Dat is vrij snel succesvol gebleken.

Het non-interventieprincipe tussen staten zou eens verder moeten worden ontwikkeld. De bemoeizucht van de grote mogendheden heeft in Irak tot een verschrikkelijke oorlog geleid, in Libië pakt de interventie averechts uit, terwijl in Egypte opnieuw een militair bewind aan de macht kwam. Over Afghanistan en andere delen van de wereld heb ik het maar niet. Bemoeizucht leidt meestal tot ellende en strijd. Humanitaire interventie vaak ook.

Moorden

Zachtaardig zijn ze niet, de nationalistische post-communisten: zie Joegoslavië en Roemenië. Maar de dramaturgie van de “lente” bevat ook onbegrijpelijk geweld.

In het jaar 2000 werd in het bos rond Kiev, het onthoofde lijk gevonden van Georgi Gongadze, een kritische journalist tegen het regime Koetsjma, die lang vermist was geweest. Het onderzoek naar de moord nam onmiddellijk een operettekarakter aan toen lijfwachten van de president met audiotapes op de proppen kwamen, waarin de president de opdracht tot moord op de journalist uitspreekt. De minister die daarbij was, werd in 2005 met twee kogels in het hoofd gevonden: zelfmoord is de officiële waarheid.

De affaire Gongadze was een voedingsbron voor de burgerbeweging, die tot de Oranjerevolutie leidde.

Een vergelijking met de moorden op Politovskaja en Nemtsov dringt zich op. Het systeem parodieert de procedure van de rechtsstaat, maar iedereen ziet de onzinnigheid daarvan. Of is het juist de bedoeling dat iedereen dat ziet, het signaal af te geven dat de rechtsstaat geen stuiver waard is? Dat kan een strategie van confrontatie zijn, maar voor de heersende macht is die riskant. De Russen hebben inmiddels een paar verdachten van de moord op Nemtsov op het oog.

Geweldloosheid

De Oranjerevolutie van Joesjenko en Timosjenko koos principieel voor geweldloosheid. Dat betekent niet dat Julia Timosjenko van onbesproken gedrag was, maar tenminste wel dat toen massaal bloedvergieten werd voorkomen. Of Joesjenko door de Russen met dioxine is vergiftigd weten we niet zeker, maar zijn beschadigde gezicht was onthutsend genoeg.

Janoekowitsj trok uiteindelijk aan het langste eind, met steun van Poetin. Maar hij slaagde er niet in de onrust te bezweren en toen hij recent besloot tot geweld jegens de demonstranten, maakte hij een einde aan zijn eigen regime en liet voor Poetin het probleem achter van een EU-gezind regime en groeiende spanningen in Oekraïne.

Het communisme is tot daar aan toe, maar wat je daarna krijgt… In Polen had de strijd tien zware jaren gekost, in Hongarije tien maanden, in Oost Duitsland tien weken, in Tsjecho-Slowakije slechts tien dagen.

Hoe minder geweld, hoe gemakkelijker de transitie? Dacht Janoekowitsj dat hij zou winnen door in tegenstelling tot de Tsjecho-Slowaakse machthebbers, te kiezen voor bloedige repressie? Of was het een advies van vriend Poetin? Het geweld werkte niet en Janoekowitsj ruimde het veld.

Oekraïne wingewest?

Is Oekraïne wel een land? Stalin begon met een uithongeringspolitiek en de Duitse bezetter deed daar niet voor onder. Het getuigt niet van respect voor een nationale identiteit. “Iedereen spreekt hier Russisch,” zei Poetin geprikkeld. Dat is natuurlijk zo, als je als grootmacht je cultuur met enige pressie exporteert. Ook in de voormalige DDR is nog behoorlijke kennis van het Russisch. Maar Oekraïne is tweetalig.

Het Oekraïens is wel verwant aan het Russisch. Maar de arbeiders in de mijnen en staalindustrie in het Donetskbekken hebben meer met de Russen, dan met de EU, waar Joesjenko tien jaar geleden al graag lid van wilde worden. Dat leverde hem uiteindelijk de nederlaag, door dirty tricks van Poetin.

De Europese liberalen op het Maidanplein, die steun toezegden aan demonstranten, roerden dus in een oude strijd tussen oost en west. Dat is een “geopolitieke” strijd tussen grootmachten, maar ook oude culturele en taalkundige scheidingen tussen west en oost Oekraïne kregen hierdoor een impuls.

Kansrijk verzet groeit uit cultuur en organisatie. In Tsjecho-Slowakije was een langdurige traditie van cultureel en geweldloos verzet en organisatie daarvan via culturele bewegingen. Het lijkt een bodem in de oppositie die in Oekraïne ontbrak en ontbreekt.

Polen

Misschien hebben we onvoldoende oog voor de politieke rol van Polen. Toen Van Rompuy werd opgevolgd door Tusk, kwam even de rol van de EU jegens Rusland ter sprake. Tim Snyder heeft de Poolse buitenlandse politiek onderzocht en noemt de acceptatie van de grenzen het uitgangspunt van de Poolse politiek naar het oosten. (Timothy Snyder, The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569-1999, 2003).

Dat is boeiend: als het gaat om grenzen hebben de Polen nog wel wat open rekeningen staan. Zij hebben gekozen voor acceptatie van de bestaande grenzen. Dat geeft hen politieke bewegingsvrijheid. Maar een blad, dicht bij het Kremlin schreef in 2004:

Russia cannot afford to allow defeat in the battle for Ukraine. Besides everything else, defeat would mean velvet revolutions in the next two years, now following the Kyiv variant, in Belarus, Moldova, Kazachstan, Kyrgyzstan and possibly Armenia.

Wonderlijk citaat: welke strijd, welke revoluties? Het blad voorzag de politieke onrust in de Russische invloedssfeer. In Oekraïne keerde de rust niet terug. Tegelijk is het een scherpe formulering van de risico’s die Poetin bedreigen. De tijd van de chantagestaat en kleptocratie lijkt voorbij. Dus zorg je voor dode oppositie en angst.