Werk staat steeds minder centraal in ons leven, uit onderzoek blijkt dat zaken als vrije tijd, familie en vrienden hoger op onze prioriteiten lijst. Desondanks hechten we nog wel veel waarde aan betaald werk. Waar komt deze paradox vandaan? Wat betekent dit voor mensen zonder baan?
Janske van Eersel (UU) is ontslagpsycholoog en onderzoeker aan de UU, maar kwam in haar vorige functie als re-integratieadviseur vaak in contact met mensen die tijdelijk geen baan hadden, arbeidsongeschikt waren of dreigde te raken. Tijdens het Science Café over de zin en onzin van werk vertelde zij over wat dat met iemand doet. “De situatie waar deze mensen in zitten is meestal geen keuze. Het overgrote deel van de mensen wil wél werken en zal er alles aan doen om weer een baan te krijgen. Het verlies aan financiële zekerheid levert veel stress op.” Daarnaast legt van Eersel uit dat een baan zingeving geeft en een groot deel vormt van onze identiteit. Dat maakt je kwetsbaar bij het verlies van een baan. Sterker nog, bij 18 procent van de mensen die ontslagen worden ontstaan rouwklachten die (als hier niets aan gedaan wordt) uit kunnen monden in depressieve klachten. De kans dat iemand in een negatieve spiraal terecht komt is dan groot. Wat ook niet helpt is dat instanties zeer achterdochtig zijn. Mensen die tijdelijk zonder werk zitten moeten zich constant verantwoorden als het gaat om hun financiën en sollicitaties. Dit is echter niet altijd zo geweest.
De spanning in onze arbeidsthos
Hoe we over werk denken verandert met de jaren. Als je in de jaren 80 even geen baan had, hoefde je niet door de talloze hoepels van de instanties te springen om een uitkering te krijgen. Met de opkomst van de ‘participatiesamenleving’ kwam de nadruk op ‘werk, werk, en nog eens werk’ te liggen. Ook heeft het ervoor gezorgd dat groepen Nederlanders een achterstand hebben opgelopen en een beetje buiten de boot zijn gevallen. Niet werken is eigenlijk niet meedoen en maakt je kwetsbaar. Historicus prof. James Kennedy (UU) is auteur van het boek Aan het werk (2021) en neemt deze ontwikkeling mee in zijn beschrijving van het Nederlandse arbeidsethos sinds de Tweede Wereldoorlog. Hij legt een opmerkelijke spanning in de Nederlandse arbeidsethos bloot: werk is niet het belangrijkste in ons leven en tegelijkertijd wordt veel waarde aan gehecht. Uit onderzoek blijkt dat de werkcentraliteit gedaald is, maar wat we doen voor de kost noemen we meteen na onze namen als we ons voorstellen aan mensen. En ook op de vraag ‘hoe gaat het?’ komt vaak een werk gerelateerd antwoord.
Werk = betaald werk
De waarde die we aan werk hechten vertaalt zich ook in de nauwe definitie die we hanteren. Nog altijd denken we bij werk aan betaald werk. Cultuurfilosoof dr. Thijs Lijster, auteur van het boek ‘Verenigt U!’ wijst ons erop dat dit idee vaak bekritiseerd is, in de jaren zeventig bijvoorbeeld maakten feministische activisten er een punt van om huishoudelijk werk en zorgtaken te erkennen als werk. Binnen het feministisch gedachtegoed wordt er daarom onderscheid gemaakt tussen productie en reproductie, waarbij reproductie zelfs staat voor het voortbrengen van nieuwe ‘arbeiders’. Ondanks dat het kapitalistische systeem waarin wij leven hier door en door afhankelijk van is, wordt dit werk onder het tapijt geschoven en gezien als minder belangrijk.
Aan de ene kant geven Nederlanders dus aan dat werk niet centraal staat in hun leven, maar aan de andere kant geeft betaald werk ons identiteit. Een vragenrondje onder de bezoekers van het Science Cafe laat zien dat we graag werk doen dat nuttig is en waarin je jezelf kan ontplooien. Bijna alle aanwezigen zouden niet stoppen met werken als ze de loterij winnen! Als werken zo’n groot deel uitmaakt van onze identiteit en betekenis geeft, dan lijken we van weinig waarde zonder. Van Eersel, Kennedy en Lijster geven allen aan dat dat een ontwikkeling is die met argusogen moet worden bekeken. Als werk ook ‘je passie’ is, is het moeilijker om je grenzen aan te geven. Daarnaast kan iedereen onverhoopt zonder werk komen te zitten. Zo maakt uiteindelijk niet alleen niet werken, maar ook wél werken kwetsbaar.
Meer weten over waarom we werk zo belangrijk vinden? Kijk hier de opname van het Science Cafe terug.
Dit artikel verscheen eerder bij Studium Generale Utrecht.
Reacties (16)
Een beetje meer waardering voor betaald werk kan geen kwaad. Voor zowel het individu als de samenleving als geheel geldt dat betaald werk geld oplevert dat je kan investeren in welzijn en welvaart.
Natuurlijk, er zijn mensen die niet of beperkt betaald werk hebben of kunnen krijgen. Zij moeten ook een comfortabel leven kunnen leiden. Maar ook hier geldt dat betaald werk de meest efficiënte manier is om dat voor elkaar te krijgen; betaald werk naar beneden praten lijkt me dan niet zo nuttig.
Het komt allemaal een beetje verwend en wereldvreemd over.
In de jaren ’80 was het werkloosheidspercentage veel hoger dan nu, en zaten vrouwen nog voornamelijk thuis. Het was ook een periode met meer armoede dan nu en stijgende ongelijkheid. De overheidsfinanciën ontspoorden. Met andere woorden, het zal voor de werklozen in kwestie ongetwijfeld prettig zijn geweest dat ze niet door allerlei hoepels hoefden te springen, voor de samenleving als geheel is dat een ander verhaal.
Deze feministen hebben ongelijk gekregen. Het issue was niet dat huishoudelijk werk en zorgtaken niet erkend werden als ‘werk’, het issue was dat vrouwen grotendeels uitgesloten waren van betaald werk met de bijbehorende inkomsten en status. De feministen die zich in plaats daarvan richten op het opeisen van een plek voor vrouwen op de arbeidsmarkt hebben veel meer betekent voor de positie van vrouwen. Daar is veel bereikt, maar we zijn er nog lang niet.
Maar die waardering is toch juist gigantisch in de huidige samenleving? Quote “…wat we doen voor de kost noemen we meteen na onze namen als we ons voorstellen aan mensen. En ook op de vraag ‘hoe gaat het?’ komt vaak een werk gerelateerd antwoord.”
Verder schrijf je: “Natuurlijk, er zijn mensen die niet of beperkt betaald werk hebben of kunnen krijgen. Zij moeten ook een comfortabel leven kunnen leiden. Maar ook hier geldt dat betaald werk de meest efficiënte manier is om dat voor elkaar te krijgen”
Dat eerste is waar (die mensen zijn er), dat tweede is een normatieve opvatting (die ik deel), maar die derde zin… ja, maar juist de mensen die niet kunnen werken hebben daar niets aan – nog los van het feit dat juist aan de onderkant van de arbeidsmarkt mensen een inkomen aan elkaar moeten knopen met allerlei tijdelijke, zware en slecht betaalde rotbanen. Die leiden niet per se tot dat comfortabele leven.
En de politiek heeft er momenteel voor gekozen dat de groep die niet werkt niet comfortabel kan leven, maar zelfs deels in bittere armoede zit (er zijn inmiddels meerdere onderzoeken die laten zien dat een uitkering voor verschillende groepen niet toereikend is om van rond te komen – en dat was voor de energiecrisis). Daar mag best wat meer aandacht voor zijn. Gelukkig is zowel voor die slechtbetaalde rotbanen als de ontoereikende uitkeringen een simpel middel voorhanden (verhoging minimumloon), nu maar wachten op Den Haag…
Verder heb je een punt dat er in de jaren 80 regelingen waren die te ruimhartig waren – mensen werden vrij makkelijk volledig afgekeurd en kwamen dan thuis te zitten, voor de rest van hun leven, naast duur ook helemaal niet fijn voor die mensen zelf. Maar we zijn inmiddels wel hélemaal doorgeslagen naar de andere kant, ook qua hoepels en verantwoording die van mensen wordt geeist. Daar heeft de auteur zeker een punt.
Dat klopt, en wat mij betreft is die waardering terecht. Het artikel is vrij kritisch over die waardering en daar richt ik me tegen.
Gelukkig is dat besef inmiddels wel doorgedrongen en zie je de beleidspendule weer de andere kant op gaan. Per dit jaar is het minimumloon bijvoorbeeld met 10% verhoogd.
Ja, gelukkig. Ik doe echter mijn feestmustje pas op als het minimumloon sterker stijgt dan de inflatie, anders schieten we er niet zo veel mee op (https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2023/02/inflatie-10-procent-in-2022 )
Ik zou juist zeggen dat wat meer waardering voor onbetaald werk geen kwaad kan. Ik durf wel te beweren dat er vrijwilligers zijn (bijvoorbeeld in hospices, scholen en allerlei verenigingen) die werk doen dat maatschappelijk veel nuttiger is dan nogal wat betaald werk. Dat er betaald wordt voor werk betekent immers alleen dat dat werk nut heeft voor degene die het betaalt. Voor de maatschappij als geheel kan dat werk zinloos zijn, of zelfs schadelijk. Er schijnen nogal wat werknemers te zijn die hun eigen werk totaal nutteloos vinden.
Dat een mensenleven zou moeten draaien om geld verdienen is een kortzichtig (neoliberaal?) dogma. Natuurlijk heb je in onze maatschappij geld nodig om te overleven. Maar lang niet alles wat nut heeft voor de maatschappij levert geld op, en lang niet alles wat geld oplevert draagt positief bij aan de maatschappij. Dat besef zou wel eens wat meer door mogen dringen. Want er zijn hele volksstammen die mensen zonder betaald werk simpelweg wegzetten als nutteloos, of zelfs als profiteurs.
Hear, hear….
Nee: het heeft ook nut voor degene die het werk verricht en daar geld voor krijgt. Geld dat weer uitgegeven kan worden.
Zie daar de reden dat het belang van betaald werk moeilijk overschat kan worden.
Ik zou dit niet te snel willen afdoen als onzin. Als jij niet in je eigen levensonderhoud kan voorzien, moet dat door anderen gedaan worden die daarvoor moeten werken. Als jij profiteert van collectieve voorzieningen maar zelf weigert daaraan bij te dragen, vind ik profiteur niet zo’n gek woord. Dat profiteren heb je in allerlei variaties, van belasting ontduiken maar wel profiteren van het uitstekende Nederlandse rechtsbescherming, via niet laten vaccineren maar wel verwachten dat je geholpen wordt in het ziekenhuis, tot inderdaad op de bank van een uitkering genieten terwijl je prima zou kunnen werken.
Het is dus gunstig voor de maatschappij als geheel als er een sterk arbeidsethos met goede belastingmoraal heerst. Dan kan je het veroorloven om genereus te zijn naar de mensen die niet kunnen werken en wat klaplopers permitteren.
Maar als daar tegenover staat dat diegene zijn werkzame leven slijt in het besef niks zinnigs bij te dragen aan de maatschappij, dan is dat nut heel beperkt.
Dat zegt veel meer over jou dan over mijn opmerking. En ik had het helemaal niet over arbeidsethos. Ook mensen die onbetaald werk doen kunnen een bijzonder sterk arbeidsethos hebben. Misschien wel sterker dan veel mensen die geen alternatief hebben voor hun aardig betaalde bullshitbaan. (Dat die geen overdreven sterk arbeidsethos hebben is overigens heel begrijpelijk.)
Het ligt er natuurlijk wel aan wat voor soort werk je doet, wat je er zelf over te zeggen hebt en hoeveel respect je krijgt, dat mis ik in dit artikel.
Dan moet ik denken aan bv de bagagesjouwers op Schiphol of horecapersoneel.
Vóór corona zaten die zowat allemaal op een nul-urencontract waarbij afzeggen of oproepen op het allerlaatste moment meer regel dan uitzondering was.
Die mensen gingen op lege dagen nooit ver van huis, want stel dat de baas belt en ik kan niet op stel en sprong komen dan mis ik inkomsten en wordt later zelfs gestraft door minder oproepen.
Heel veel mensen met een vaste baan hebben geen idee van de stress die dat oplevert.
Ook de stress van het hoppen van jaarcontact naar jaarcontract, waardoor je ook nog eens geen hypotheek kunt krijgen, wordt door velen onderschat.
Dit. En het beleid wordt gemaakt door mensen die het (te) goed hebben en geen idéé hebben van hoe de samenleving werkt voor hen die aan de verkeerde kant zitten. Resultaat: contraproductieve ‘prikkels’ voor mensen, waanbeelden over hoe zelfredzaam mensen zijn, en een groeiend wantrouwen tegen de overheid bij de groep die hier onder gebukt gaat.
Dan hebben die aanwezigen blijkbaar niet die bullshitbanen waar een tijd geleden de kranten nog vol mee stonden. Er staat me iets van bij dat een schokkende tweederde/driekwart van het kantoorpersoneel met de grootst mogelijke tegenzin ’s ochtends in de file staat.
Overigens was jarenlang op de vraag wat ik voor de kost deed mijn antwoord: “Ik ga met worst langs de deur.” Het leidde over het algemeen tot veel vermakelijkere gesprekken dan “iets in de IT.”
Maar mogelijk wel een (zelfs lager betaalde) baan zoeken waar ze wél nut ervaren.
Dat zijn dan opvallend vaak beursjongens die ineens in een zin-van-het-leven-crisis zitten en erachter komen dat ze meer dan genoeg bij elkaar geëlleboogd hebben om op een pittoreske locatie met geiten houden hun burn-out weg te werken.
Iemand onder modaal met een hypotheekschuld, schoolgaande kinderen en wat spullen op afbetaling zal niet snel met minder toe kunnen. Kijk maar naar de paniek die bij menigeen toeslaat als de zorgtoeslag ineens vertraagd is.
Het ging hier om loterijwinnaars…
En ja, mensen die hun schaapjes op het droge hebben, sommigen alleen als ze naar Ibiza of Portugal verhuizen…
https://www.groene.nl/artikel/ik-denk-dat-ik-voor-veel-mensen-een-pionier-ben
Grootste vorm van discriminatie in Nederland is die van tijdelijke werkers door de vaste krachten. Met hun priveleges en rechten kijken ze in woord en daad neer op de uitzendkracht. Aangemoedigd door de chefs en managers. Nergens in Europa zo gek als hier in Nederland. Dank u wel vakbonden met de mooie humanistische praatjes.