ANALYSE - De Wet Open Overheid (Woo) zou het openbaren van overheidsdocumenten moeten verbeteren, maar de meeste journalisten zien nauwelijks verbetering. Een onderzoek op initiatief van het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding wijst uit dat slechts zeven procent het vertrouwen heeft dat de overheid een Woo-verzoek zorgvuldig afhandelt. ‘In theorie heeft het veel toegevoegde waarde. In de praktijk is het een gemankeerd instrument.’ Zo vat een journalist bondig samen hoe zijn beroepsgroep worstelt om overheidsinformatie openbaar te krijgen.
Geen prioriteit
Woo-expert Roger Vleugels is bijzonder kritisch op Nederlandse bestuurders, hij vindt dat er nog steeds sprake is van een regenteske houding. ‘In mijn juridische praktijk (Wob/Woo/Wiv/Aw/Awb) ben ik in dik 35 jaar tijd niet één ambtenaar, minister of andere bestuurder tegengekomen die ook maar bij benadering weet wat “onafhankelijk onderzoek” is.’ Vleugels adviseerde de Kamer de nieuwe Woo in overeenstemming te brengen met het Verdrag van Tromsø (2009) waarin minimumnormen voor openbaarheid zijn vastgelegd. Nederland was zelf initiatiefnemer van dat Verdrag, maar ratificatie bleef uit. In mei vorig jaar dienden de Kamerleden Dassen en Omtzigt een motie in om dat Verdrag nu eindelijk eens te ratificeren. De minister van Binnenlandse Zaken had de Eerste Kamer al eerder toegezegd daarvoor het nodige onderzoek te gaan doen. De deadline van die toezegging staat nu op 1 juli 2024.
Openbaarheid is voor de Nederlandse overheid duidelijk geen prioriteit. De Woo is tot stand gekomen na een jarenlange worsteling van Kamerleden van GroenLinks en D66. Volgens Vleugels hebben burgers te weinig belangstelling voor dit onderwerp. En journalisten haken ook te snel af als ze hun ‘scoop’ gevonden hebben. Kan er na de verkiezingen op dit punt iets veranderen?
Openbaarheid in partijprogramma’s
Je zou op dit punt toch iets verwachten van dé criticus bij uitstek van de Nederlands overheid, Pieter Omtzigt en zijn Nieuw Sociaal Contract. Vorige week kwam NSC als laatste met een verkiezingsprogramma. Het woord ‘openbaarheid’ kan ik er niet in vinden. Hervorming van de Woo wordt niet expliciet geëist. Het program pleit er wel voor dat de sancties in en het toezicht op de Wet open overheid (Woo) worden aangescherpt. Verder staat er nog een voor de openbaarheid niet onbelangrijke zin: ‘De inlichtingenplicht van artikel 68 Grondwet moet in een wet verankerd worden. De uitzonderingsgrond (belang van de staat) wordt in de wet beperkt.’ Dit betreft een plicht van de regering tegenover de Kamer, dus niet tegenover burgers of journalisten. En hoever die beperking zal gaan, weten we natuurlijk nog niet. Het zou tot meer openbaarheid kunnen leiden.
Wat zeggen andere partijen over openbaarheid van bestuur en over de Woo? PvdA/Groenlinks pleit in het hoofdstuk ‘Een democratie van en voor iedereen’ voor ‘gedegen bescherming van de onafhankelijke journalistiek’, maar het programma wijdt geen woord aan openbaarheid en de niet werkende Woo. De VVD wil een ‘open en transparante overheid’. Na vier jaar Rutte ist dit wel een heel irrirtant cliché geworden. Het lijkt alsof de partij geen weet heeft van (of geen oor heeft voor) problemen met de openbaarheid van informatie. Het VVD-program komt niet veel verder dan: ‘Om effectieve controle van de overheid te garanderen zorgt de overheid voor goede en open informatievoorziening aan de Tweede Kamer en de samenleving.’ In het CDA-program is zelfs zo’n algemene leuze niet te vinden.
D66 zoekt ‘nieuwe energie voor democratie‘. In de paragraaf met de titel ‘Controle op de macht‘ kon ik echter niets vinden over openbaarheid van bestuur. Ook deze initiatiefnemer van de Woo rept in een meer dan 200 pagina’s dik programma niet over het noodzakelijke herstel van dit ‘gemankeerde instrument’. ‘Voor het bestaan van onafhankelijke media is het essentieel dat journalisten veilig en in vrijheid hun werk kunnen doen’. En minder ‘njets’ krijgen als ze in het belang van burgers bij de overheid aankloppen voor informatie, zou ik er aan willen toevoegen. Volt komt ook op voor een onafhankelijke journalistiek door aandacht te vragen voor wetgeving tegen zogenaamde SLAPP-zaken. Over de Woo zie ik in dit verkiezingsprogramma geen expliciete standpunten. Wel meent Volt dat ‘gesprekken en andere communicatie van bewindspersonen, op overheidsapparaten (telefoons en computers) automatisch moeten worden opgeslagen. Chatverkeer moet makkelijk doorzoekbaar zijn, op basis van Europese (strikte) privacystandaarden en andere wettelijke belangen. De Noorse praktijk is hierin het voorbeeld.’
‘Overheid moet eigen wetten respecteren’
De BBB is de eerste partij waar ik in het verkiezingsprogramma de Woo tegenkom. De overheid moet haar eigen wetten respecteren, schrijft de BBB en ‘als de rechter vindt dat aan een Woo-verzoek moet worden voldaan dan voert de overheid dit uit.’ Tja, als we dat niet meer mogen verwachten….Ook de Partij voor de Dieren noemt de Woo bij de programmapunten voor een integere overheid: ‘De overheid is uiterst terughoudend bij het opleggen van vertrouwelijkheid of geheimhouding. Onderzoeksjournalisten en kritische burgers worden niet langer tegengewerkt maar geholpen om de overheid te controleren. De Wet open overheid (Woo) wordt strikt nageleefd. Dat betekent dat informatie sneller beschikbaar komt en minder informatie mag worden weggelakt.’ De SP tenslotte geeft er in ‘een van de kortste verkiezingsprogramma’s‘ eveneens blijk van de problemen met de Woo te willen agenderen. ‘Alle documenten van de overheid worden openbaar gemaakt,’ schrijft de SP ’tenzij er een uitzonderlijke reden is om het geheim te houden. De Wet open overheid wordt binnen de vastgestelde normen uitgevoerd, zodat burgers en journalisten de overheid goed kunnen controleren.’
Openbaarheid is in de politiek geen detail en geen vanzelsprekendheid
Natuurlijk kunnen de partijen in hun verkiezingsprogramma niet ingaan op alle problemen bij de uitvoering van reeds bestaande wetgeving. Maar openbaarheid van bestuur is bepaald geen detail. Het is een van de pijlers van de democratische rechtsstaat. Wie democratie voorstaat moet er voor zorgen dat het bestuur door de burgers gevolgd kan worden. Daar hebben we in een democratische samenleving een vrije pers voor met journalisten die achter de waan van de dag, mooie woorden, debatten en documenten moeten kunnen zoeken naar alles wat relevant is voor wat er namens ons wordt ondernomen, niet alleen in Den Haag maar ook op alle decentrale niveaus van de overheid.
Los van de principiële kanten van openbaarheid van bestuur is het gebrek aan aandacht voor de Woo-problemen onbegrijpelijk als we naar het recente politieke verleden kijken. Alle grote politieke kwesties in de afgelopen jaren, van de Groningse aardbevingen tot en met het toeslagenschandaal, de coronapandemie en de militaire missies elders in de wereld hebben te lijden gehad onder een tekort aan dan wel het achterhouden van informatie uit de kanalen van ministeries en andere overheidsinstanties. De Kamer werd misleid. Journalisten vingen bot. Burgers verloren het vertrouwen in politici die de waarheid verdoezelden. De belofte van transparantie en openheid is nog steeds niet meer dan een loos gebaar. Wie doet er wat aan?
[overgenomen van Free Flow of Information]
Reacties (11)
De enige logische verklaring is dat de partijen wel roepen dat ze voor openbaarheid zijn (immers het tegenovergestelde roepen kan publicitair gezien niet), maar dat ze het in de praktijk eigenlijk niet willen. Daarom ook het continue proces van het afzwakken of afschaffen van sancties die op niet naleven staan, net zolang tot de regelingen niets meer zijn dan een papieren tijger.
Mijn vijf jaar oude stukje is nog steeds relevant: https://sargasso.nl/milieudefensie-wil-milieubewust-wobben/
Dat sp standpunt is veruit het beste. Het moet maar eens afgelopen zijn met ambtenaren en politici die stukken bewust zo manipuleren dat er bij een wob verzoek bijna alles zwart gemaakt gaat worden.
Daarnaast zo ik zeggen zorg dat er een mogelijkheid komt om het af te dwingen. Nu lapt de overheid constant de regels aan haar laars om in het ergste geval een symbolische boete te krijgen die uit algemene middelen wordt betaald.
Eigenlijk zou alles op korte termijn gepubliceerd moeten worden tenzij er een goede reden tegen is. Die reden moet onafhankelijk getoetst moet kunnen worden met eventueel zware sancties want anders kan je wel raden hoe dat uit gaat pakken.
Symbolische boete? De overheid is al sloten belastinggeld kwijt omdat ze niet op tijd konden leveren.
Dat argument komt alleen maar opdagen om de toegang te beperken. Er is geen overheidsinstantie die er van wakker ligt om een paar miljoen aan boetes af te tikken van ‘andermans centen’ om pottenkijkers buiten de deur te houden. Het is de hele reden dat het niet werkt zoals het nu gaat.
Geldboetes voor overheden zijn inderdaad niet erg effectief en puntje bij paaltje sigaren uit eigen doos. Ik denk dat het veel meer zou opschieten als bij structurele overschrijdingen verantwoordelijken (zowel ambtenaren als uitvoerende macht) persoonlijk aansprakelijk gesteld kunnen worden.
Is er iets te bedenken waarbij ambtenaren sancties ondervinden zonder direct zo’n hard instrument als persoonlijke aansprakelijkheid? (want ben bang dat dat er nooit doorkomt)
Waarom niet? Je kan die openheid afdwingen met sanctie als schorsing, oneervol ontslag, beroepsverbod etc. Dat is nu ook mogelijk voor een hele reeks ambtenaren zoals politie-, defensie- en zorgmedewerkers. Er is zelfs een speciale ambtenarenwet waarin je dit kan regelen, die is recent nog aangepast, er is geen reden waarom dit niet weer zou kunnen.
Maar dan moet je wel eerst wettelijk regelen dat die openheid verplicht is en de betreffende ambtenaar ook bescherming bieden als die van hogerhand geïnstrueerd wordt die wet te overtreden en daar bijvoorbeeld melding van maakt of het weigert uit te voeren.
In de praktijk krijgen nu alleen mensen met sancties te maken die het probleem aankaarten of zelf ontslag nemen omdat ze het niet willen uitvoeren. Zie alle affaires de afgelopen twaalf jaar. Dat moet andersom.
Openbaarheid van de overheid is weldegelijk een prioriteit van huidige ambtenaren en de regering. Namelijk, om dit zo veel mogelijk tegen te gaan.
Hier zien we een exemplarisch voorbeeld hoe onze overheid totdusver heeft gefunctioneerd: gesloten, stiekem, achterbaks, schijnheilig, lachen en vrolijk naar buiten, grimmig naar binnen.
Het is het sluitstuk van de oude politiek: als ik dan toch transparant moet zijn, dan zo traag en weinig mogelijk. Dat is ook de reden dat onze inspectie- controle- en handhavings instanties zo verrekte slecht hebben gefunctioneerd. Veel vrijheid en ruimte laten voor “ons soort mensen”, de conservatieve en egoistische personen, organisaties, bedrijven, instanties, ambenaren en bestuurders. Traineren zit in de oude genen. Die in feite tegen de maatschappij zijn, en voor zichzelf. Dat krijg je als een paar van dezelfde politieke partijen en politici veel te lang de dienst uitmaken. Daarin worden ambtenaren niet alleen zo geconditioneerd, maar versterkt het toch al gesloten en afdekkende karakter van het ambtenarenapparaat. Het versterkt de neiging naar corruptie, zelfbescherming, de neiging tot machtsmisbruik. Niet transparant willen zijn van genoemde partijen, is een vorm van corruptie.
Daarom is het belangrijk dat we de aanstaande zachte coup over links ondersteunen. Om in de komende jaren veel opgelopen vervuiling op te ruimen.
En nieuwe vervuiling door nieuwe partijen moet dan wel voorkomen worden…
Tering, stop eens met googlen van modewoordjes in verkiezingsprogramma’s en kijk naar de inhoud. Aflevering van Lubach hierover zeker niet gezien?
Dit is toch waardeloze journalistiek? Volgens die logica heeft de SP niets met bestaanszekerheid omdat dat woord niet voorkomt in hun verkiezingsprogramma. [Red. edit]blijft u beleefd a.u.b.?[/edit]
In tegenstelling tot bestaanszekerheid vind ik ‘openbaarheid van bestuur’ geen modewoord. Bestaanszekerheid is een modeterm waar partijen van alles onder schuiven omdat het kennelijk wordt gezien als een stemmentrekker. Het programma van de SP is al jaren in z’n geheel gewijd aan bestaanszekerheid. Die partij hoeft echt niet met de mode mee te doen.
Openbaarheid van bestuur is een heel specifiek onderwerp dat in de wet is vastgelegd, maar die wet werkt niet. Alle partijen hebben dat kunnen constateren de afgelopen jaren. Het is teleurstellend dat dit niet explicieter terugkomt in de verkiezingsprogramma’s.
Update. FtM bericht over een onderzoek van het Ministerie van Binnenlandse Zaken naar de werking van de Woo. Deze ‘invoeringstoets’ zou moeten gaan over de ervaring van de gebruikers, journalisten en burgers. Maar de opzet van het onderzoek lijkt vooral gericht te zijn op de uitvoerbaarheid van de wet voor de ambtenaren.
‘Achter de schermen lobbyen ambtenaren om interne communicatie van ministeries voortaan niet-opvraagbaar te maken. Het zou een grote inperking van het recht op informatie betekenen, terwijl de wet juist bedoeld is om dat te waarborgen.’