ACHTERGROND - ‘De mens is de maat van alle dingen’: deze beroemde uitspraak komt van Protagoras. Het was de openingszin van zijn bekendste boek. Omdat dat, zoals met zoveel antieke teksten, verloren is gegaan, moeten we maar een beetje raden wat hij hier nou eigenlijk mee bedoelde. Het is dan verleidelijk aan te nemen dat de auteur stelde dat de individuele mens de hele wereld schept in zijn geest. Zo wordt Protagoras’ uitspraak dan ook vaak uitgelegd. Je zou ook kunnen denken dat hij bedoelde dat de mens de heerser hoort te zijn over alle dingen. Ook op die manier is zijn uitspraak wel geïnterpreteerd.
Die interpretaties stroken vermoedelijk niet met wat Protagoras werkelijk bedoelde. Het is waarschijnlijker dat hij wilde zeggen dat zaken als meningen en oordelen alleen met menselijke maatstaven kunnen worden gemeten. Er is niets anders dan de mens zelf om de juistheid van een mening of oordeel te bepalen. Er is geen macht boven de mens die bepaalt wat goed of slecht is. De enige die dit kan bepalen zijn de mens zelf, en zijn medemensen.
Zonder goden
Maar zijn er dan geen goden die als toetssteen kunnen dienen? Op dit vlak behoudt Protagoras een gepaste afstand. Misschien uit overtuiging, misschien uit eerbied voor de traditie, maar misschien ook vooral om niet meteen terechtgesteld te worden wegens blasfemie.
Van de goden weet ik niets. Niet dat ze bestaan, en niet dat ze niet bestaan.
Genoeg reden om ze af te serveren als maatstaf voor de filosofie in ieder geval, want ze bieden geen enkel houvast.
Alleen de mens
Maar wat bestaat dan wel? Het antwoord is: de mens. En met de mens bedoelde Protagoras waarschijnlijk niet het individu, maar de mens als soort. Dus waar ligt de filosofische waarheid? Deze ligt volgens Protagoras in het discours tussen de mensen: in de onderlinge discussie ontstaat de waarheid.
Daarmee loopt Protagoras twee millennia vooruit op de postmoderne filosofie, die ruwweg hetzelfde stelt. Waarheid is in die filosofie niet iets dat buiten de mensen om bestaat, maar dat tussen de mensen in ligt. Er bestaat dus geen absolute waarheid. Maar er bestaat wel iets als een waarheid die hoger is dan ieders individuele waarheid. Dit is de intersubjectieve waarheid die we met zijn allen in het debat constitueren.
[Deze reeks, is gebaseerd op het boek De wereld vóór God, dat een introductie biedt tot de filosofische stromingen van de oude wereld. Het hele boek is hier te bestellen.]