De ondergang van het wahabisme?

ACHTERGROND - Prins Salman moderniseert Saoedi-Arabië

Natuurlijk is dat niet in strijd met de Koran, of de soenna! Natuurlijk mogen vrouwen autorijden! Aldus Abdullah bin Abdlemohsen al-Turki, een van de meest vooraanstaande leden van de Shura, de Raad van hoogste moslimgeleerden. En dus mogen vrouwen in Saoedi-Arabië sinds kort autorijden. Het is een religieuze doorbraak op een snelweg met een onbekende bestemming.

Tot voor kort werden vrouwen van de weg gehouden omdat ze te dom zouden zijn, omdat autorijden de eierstokken zou aantasten of anders wel omdat vrouwen alleen op de openbare weg de ondergang betekende van de islamitische zeden. Maar al die bezwaren zijn nu blijkbaar vergeten. En dat was precies wat prins Mohammed bin Salman wilde horen. Sterker, hij had de uitspraak zo’n beetje besteld bij de Raad. Prins Salman wil van Saoedi-Arabië een modern land maken. Niet uit liefde voor moderne kunst, of voor de vrijheid van meningsuiting, maar omdat Saoedi-Arabië de komende jaren de economie wil verbreden, bedrijven wil aantrekken en verder alle bondgenoten kan gebruiken die het maar kan vinden. En dan is het oude ‘middeleeuwse’ imago geen goede introductie.

Oorlogen in Syrië en Jemen

Saoedi-Arabië is veel te afhankelijk van zijn aardolie. De rijkdom heeft de bevolking lui gemaakt, gewend aan een scala van dure privileges. Daar moet een eind aan komen. De Saoedi’s moeten straks immers meedraaien in de mondiale economie. En dan die bondgenoten. Het land vecht momenteel op meerdere fronten meerdere oorlogen. Het is op afstand betrokken bij de oorlog tegen IS in Syrië. Daarnaast zijn er de verbale oorlog tegen Qatar, de ondergrondse oorlog tegen sjiitische separatisten in het oosten van het land én uiteraard de gruwelijk échte, nu al ruim twee jaar voortslepende guerrilla-oorlog in Jemen. Vijf fronten met één en dezelfde tegenstander: Iran. De Saoedi’s zijn doodsbang voor het ontstaan van een sjiitische ‘halve maan’, reikend van de Saoedische Perzische golfkust via Irak en Syrië tot aan Hezbollah in Libanon. En dan met Jemen in het Zuiden. Het land voelt zich omsingeld; overal om zich heen ziet Riyad de hebberige vingers van de leiders in Teheran.

Trump is de enige bondgenoot

En haar enige echte bondgenoot is president Trump. Die slaat met graagte dezelfde dreigende taal uit als Riyad. En het feit dat Trump het nucleaire verdrag met Iran overeind laat staan, onderstreept dat het land op zijn eigen kracht moet vertrouwen. De andere Arabische bondgenoten stellen niets voor. Nee, de Saoeds moeten hun eigen oorlogseconomie opzetten. Dat wil zeggen, hun economie een boost geven. Hoog tijd dus voor een sympathie-offensief. Dat de Raad van geleerden daarbij een reusachtige, vernederende draai moet maken, is hooguit collateral damage, zal de prins denken. En er komt meer. Salman is duidelijk van plan om een terugkeer naar de orthodoxie te voorkomen. Een paar dagen na het opmerkelijke besluit volgde een niet minder opmerkelijke draai: de Shura liet weten dat vrouwen voortaan ook fatwa’s mogen uitvaardigen. Daar gingen eeuwen masculiene dominantie hups-twee-drie in de vuilnisbak der geschiedenis. En vanaf nu is het opletten welke personele wisselingen bin Salman gaat doorvoeren.

Meer theaters en bioscopen

Saoedi-watchers noemen de geleerden de grote verliezers. Begin dit jaar tekenden ze nog fel protest aan tegen het koninklijk besluit dat er best wat meer theaters en bioscopen mochten komen. De aanvallen werden zelfs persoonlijk, gericht tegen de prins. Die sloeg de laatste maanden stilletjes terug met de arrestatie van een groot aantal geestelijken – van verschillende slag, dat wel, heel sluw, maar de boodschap was duidelijk. En nu moeten de geleerden dus bakzeil halen op een veel gevoeliger en symbolischer dossier: vrouwenrechten. Hiermee is het altijd al precaire machtsevenwicht tussen de religieuze en de wereldlijke machthebbers in het land, dat bijna een eeuw oud is, definitief verstoord ten gunste van het koninklijk huis Saoed. Hier is sprake van en revolutie.

De overmacht van de doortastende bin Salman is wellicht goed nieuws voor de internationale reputatie van het land, en voor investeerders, maar slecht nieuws voor het wahabisme, de extra strenge vorm van islam die al zo’n dertig jaar (na aardolie) het belangrijkste exportproduct is van het land. Oliegeld en strenge imams vloeiden dertig jaar lang harmonieus naar alle uithoeken van de wereld. Het een bewees de waarde van het ander. De recente ontwikkelingen in bijvoorbeeld Indonesië zijn niet te begrijpen zonder kennis van deze goudglinsterende wahabitische expansie. Maar de recente ontwikkelingen betekenen dat het wahabisme zijn gezag zal kwijtraken. Of anders gezegd, dat conservatieve moslims wereldwijd voortaan veel minder geneigd zullen zijn om te luisteren naar de fatwa’s uit Saoedi-Arabië. Dat zijn niet langer religieuze uitspraken, in graniet gebeiteld, voor eeuwig juist; het zijn de politiek opportune wendingen van een pro-Amerikaans regime. De ingreep van Salman betekent het einde van de mythe van het zuivere wahabisme. En daarmee dreigt de conservatieve steun voor het regime uiteen te vallen.

Onrust voorkomen

Maar ook binnenlands zijn er onaangename gevolgen te verwachten. De wahabitische geestelijken likken hun wonden, en wanneer de gearresteerde hardliners straks vrijkomen, zullen zij zich voegen in een groeiend en grommend protest tegen het ‘verval’ van het wahabisme en het ‘verraad’ van de Saoeds. Recente aanslagen in Saoedi-Arabië geven aan dat de terroristische voedingsbodem voor dit protest al aanwezig is. Als bin Salman dat verzet wil breken, zal hij de komende jaren hard moeten bouwen aan brede steun onder de bevolking (dat wil zeggen: meer banen, meer vrijheid, meer kansen) en tegelijkertijd zijn rivalen binnen de enorme Saoed-familie onder controle moeten houden. Zijn plan, Vision 2030, belooft veel, maar belooft ook een einde te maken aan veel kostbare, comfortabele privileges. Hij moet resultaat laten zien voordat de conservatieve critici de tegenaanval inzetten. Het wordt een race tegen de klok. Westerse steun voor de agressieve prins zou wel eens de enige manier kunnen zijn om erger te voorkomen.

[update]