Overmorgen zijn de Europese verkiezingen en met het oog daarop blog ik deze week over de Europese canon. Vandaag vijf onderwerpen vol geweld, met ergens op de achtergrond de doorbraak van het modernisme. De Eerste Wereldoorlog werd gewonnen door de partijen die het meeste innoveerden, en vernieuwing werd het toverwoord van de twintigste eeuw.
De instorting van het Europese systeem
Periode: 1911-1922
Alternatieven: Eerste Wereldoorlog, Vrede van Versailles
De Eerste Balkanoorlog
Tussen de Europese mogendheden waren altijd fricties en spanningen, maar zolang er koloniën te verdelen waren, was er een bliksemafleider. Toen het verkeerd begon te gaan, was dat dan ook op het laatste stukje wereld dat nog niet was verdeeld: op de Balkan. Het Ottomaanse Rijk was verzwakt, Italië viel het aan in Libië (1911) en in het jaar erop vielen ook Servië, Montenegro, Griekenland en Bulgarije aan. Dat was de Eerste Balkanoorlog. Die duurde bijna acht maanden; de Ottomanen verloren vrijwel al hun Europese bezittingen. De vrede duurde één maand. Toen brak de Tweede Balkanoorlog uit, waarin Servië, Montenegro, Griekenland en het Ottomaanse Rijk zich keerden tegen Bulgarije.
In de zomer van 1914 volgde de Derde Balkanoorlog die, zoals bekend, niet gelokaliseerd bleef tot de Balkan en al snel bekendstond als de Grote Oorlog – en later als Eerste Wereldoorlog. Alle mogendheden raakten betrokken en pas in november 1918 tekende men een wapenstilstand. In de tussentijd was in Rusland de revolutie uitgebroken, die overging in een burgeroorlog, terwijl rond de Egeïsche Zee Griekenland en de Turkse Republiek nog vochten tot 1922.
Fascisme
Periode: 1922-1945
Alternatief: Nationaalsocialisme
Een fascistische inscriptie in Rome
Italië had in de Eerste Wereldoorlog grote verliezen gelezen en voelde zich slecht beloond. Werkgevers vreesden een communistische revolutie en bendes van oud-strijders zochten de confrontatie met alles wat links leek. Benito Mussolini werd de belichaming van zowel de onvrede als de nagestreefde orde, en stichtte in 1922 een fascistische staat: extreem nationalistisch, antiparlementair, antiliberaal, corporatistisch, militaristisch en autoritair.
De Duitse tweelingbroer, het nationaalsocialisme, was minder corporatistisch, meer anticlericaal en kende een halvegare rassenleer. Met het communisme van de Sovjet-Unie, dat al even autoritair, antiliberaal, anticlericaal en militaristisch was, had de twintigste eeuw drie mensonterende ideologieën, die samen het grootste bloedbad aanrichtten dat Europa ooit heeft gezien: de Tweede Wereldoorlog.
Molotov-Ribbentrop-pact
Periode: 1939
De ondertekening van het Molotov-Ribbentrop-pact, via Wikimedia
De nationaalsocialistische leider Adolf Hitler had van de Eerste Wereldoorlog geleerd dat Duitsland geen oorlog kon voeren tegen én Rusland in het oosten én Frankrijk met Groot-Brittannië in het westen. In 1939 verrasten hij en Joseph Stalin, vriend en vijand met een niet-aanvalsverdrag, getekend door de ministers van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop en Vjatsjeslav Molotov, met geheime protocollen over de verdeling van invloedssferen. Nadat ze Polen en de Baltische staten hadden verdeeld, konden de Duitsers zich richten op het westen.
De Tweede Wereldoorlog was voor Hitler eigenlijk de verkeerde oorlog. Hij wilde Lebensraum in het oosten. Nadat zijn legers in 1940 Frankrijk onder de voet hadden gelopen en de Britten hadden verjaagd van het continent, viel hij in 1941 alsnog de Sovjet-Unie aan. Operatie Barbarossa, zoals deze aanval heette, liep echter vast, en in de daarop volgende vier jaar dreven de Sovjettroepen de Duitsers terug. Hun opmars stokte pas toen Berlijn was ingenomen.
Wannseeconferentie
Periode: 1942
Alternatieven: Auschwitz, Holocaust, antisemitisme
De Hollandse Schouwburg in Amsterdam, waar joden werden samengedreven voor ze werden gedeporteerd
Terwijl de Duitse legers zich reorganiseerden om na de winter van 1941/1942 de oorlog tegen de Sovjets te hernieuwen, vond op 20 januari 1942 in een villa aan de Wannsee bij Berlijn een korte bespreking plaats. Voorzitter Reinhard Heydrich overtuigde de veertien andere aanwezigen ervan dat dit het moment was om het zogenaamde vraagstuk van de joodse aanwezigheid in Duitsland en de bezette gebieden, met name Polen, voorgoed op te lossen. Er waren al experimenten gedaan met het gifgas Zyklon-B, de bouwplannen voor de gaskamers in Auschwitz waren al goedgekeurd door Heinrich Himmler, en de aanwezigen liet zich overtuigen dat de joden moesten worden vergast. De operatie zou vallen onder de verantwoordelijkheid van de SS.
Ik hoef u niet te vertellen dat in de volgende vier jaar zes miljoen joden om het leven zijn gebracht.
Dekolonisatie
Periode: Vanaf 1943
De Sovjets steunden de onafhankelijkheidsbewegingen (Koude Oorlog-museum, Berlijn)
Het nationaalsocialistische Duitsland, het fascistische Italië en hun bondgenoten waren te sterk voor alleen Frankrijk en Groot-Brittannië. De democratische landen van Europa konden de Tweede Wereldoorlog alleen winnen met steun van de Verenigde Staten en doordat Duitsland was vastgelopen in de Sovjet-Unie. Die twee mogendheden, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, hadden echter niets op met het Europese imperialisme. De ontmanteling daarvan was onvermijdelijk.
Dat was niet de enige reden waarom de Europese landen hun koloniale rijken verloren. Charles de Gaulle lijkt al vroeg te hebben begrepen dat hij alleen steun uit de Franse koloniën kon krijgen door ze de onafhankelijkheid toe te zeggen. Syrië en Libanon kregen de toezegging in 1943. De Britten dekoloniseerden Transjordanië in 1946. Indonesië werd in 1945 onafhankelijk van Nederland. Een voor een werden de koloniën zelfstandig, soms na dramatische oorlogen, zoals in India/Pakistan, Indochina en Algerije. Er zijn momenteel nog zeventien gebieden die “non-self-governing” zijn, zoals een kolonie tegenwoordig heet.
De Europese canon …
… wordt morgen afgerond. Er is een verantwoording en ik hoop dat u overmorgen gaat stemmen!
Dit artikel verscheen eerder bij Mainzer Beobachter.
Reacties (1)
“Toen brak de Tweede Balkanoorlog uit, waarin Servië, Montenegro, Griekenland en het Ottomaanse Rijk zich keerden tegen Bulgarije.”
Dit rammelt nogal. Het was Bulgarije, dat zich tegen de voormalige bondgenoten keerde, omdat het een (naar eigen mening) te klein deel van de territoriale buit (met name in Macedonië) van de eerste Balkanoorlog dreigde te krijgen. Vervolgens zagen álle buurlanden (Montenegro deed nominaal ook mee, maar Roemenië speelde een veel doorslaggevender rol) hun kans schoon om een graantje mee te pikken van de agressor.