Complotdenkers wegzetten als complotdenker is essentieel voor een gezonde democratie

ANALYSE - Vorige week verscheen in het Parool een opiniestuk van Raisa Blommenstijn “Niet iedereen die het coronabeleid bekritiseert, is een gek”. Ze stelt dat iedereen die kritiek heeft op het coronabeleid wordt weggezet als complotdenker, en vindt dat schadelijk voor een gezonde democratie. Samengevat: (1) Het corona crisis overheidsbeleid kent critici; (2) critici worden niet serieus genomen maar als complotdenkers de facto monddood gemaakt en (3) dat is een aanval op de vrijheid van meningsuiting en de democratie, en de 1e stap richting dictatuur. In deze gastbijdrage een kritische beschouwing van Roland Bouman.

Dat er kritiek is op het coronabeleid lijkt me een feit. Er is altijd kritiek op de overheid en hun beleid, en dus ook op het coronabeleid. Blommestijn geeft een aantal voorbeelden van deze critici:

• “Artsen” die pleiten voor een profylaxe van hydroxychloroquine en zink. Ze noemt specifiek orthomoleculair huisarts Rob Elens. Hij beweert zelfs COVID-19 patienten te hebben genezen met deze cocktail.
• BN-ers. Specifiek noemt Blommestijn fotomodel Doutzen Kroes, die “vraagtekens zet bij het coronabeleid”, en daarom als “aanhanger van een complottheorie” beschuldigd zou worden.
• Demonstranten, dat wil zeggen: “gewone burgers”, die niet op een of andere manier bekendheid genieten maar zich wel manifesteren. Als voorbeeld noemt ze de organisatie “Viruswaanzin” (zich tegenwoordig noemende “Viruswaarheid”).

Volgens Blommestijn wordt de kritiek niet inhoudelijk besproken, maar worden de critici in plaats daarvan als complotdenkers gediskwalificeerd. Ze geeft geen specifiek voorbeeld van die kritiek op het coronabeleid. Ook beschrijft ze niet van wie de critici tegengas krijgen en wat hun tegenwerpingen zijn. Opmerkelijk, omdat Blommestijn juist klaagt over het gebrek aan inhoudelijke behandeling. Ze hekelt de “ridiculisering” van de critici, maar lijkt de mogelijkheid dat hun kritiek inderdaad lachwekkend is, alvast te hebben uitgesloten.

Misschien is Blommestijn niet uit op inhoudelijke bespreking, en wil ze alleen maar het mechanisme bloot leggen: Volgens Blommestijn wordt “iedereen” die kritiek heeft op het coronabeleid automatisch “complotdenker” genoemd (in haar woorden: “aanhanger van een complottheorie”).

De geuite kritiek verschilt, maar het lijkt erop dat eenieder die zich kritisch opstelt jegens de door de overheid voorgestane bestrijding van de coronacrisis te maken krijgt met hetzelfde etiket. Zo wordt de aandacht afgeleid van de kritiek zelf en wordt die geridiculiseerd. Degene die de kritiek uitte, wordt gereduceerd tot een label.

Diskwalificatie volgt omdat het bestaan van het complot zó onwaarschijnlijk wordt geacht, dat de kritiek automatisch niet serieus genomen wordt. Ze oppert dat dit wellicht het achterliggende doel is: ongemakkelijke discussies uit de weg gaan door de critici te diskwalificeren.

Het werkt als volgt: een complot is gebaseerd op het idee dat er een kwade samenzwering aan de gang is, dat dit vergezocht is – of zelfs ronduit belachelijk – waarop de conclusie volgt dat de kritiek van de complotaanhanger per definitie niet serieus te nemen is.

Als het inderdaad de intentie is om een discussie over een bepaald onderwerp, in dit geval het coronabeleid, uit de weg te gaan, is het label ‘aanhanger van een complottheorie’ bijzonder effectief. Je maakt de persoon die de kritiek uit namelijk zo bij voorbaat verdacht.

Blommestijn stelt dan dat de “complotdenker”-beschuldiging de critici de facto monddood maakt: ondanks dat de critici mogen demonstreren en hun mening blijven ventileren luistert niemand meer serieus. Er zijn een aantal dingen mis met Blommestijns artikel.

Eerst maar even de stelling dat “iedereen” die kritiek heeft op het coronabeleid gereduceerd wordt tot “aanhanger van een compottheorie” of “gek” of “complotdenker”. Om die stelling te onderzoeken is het nodig om:

• te kijken wat de critici precies zeggen
• welke tegenwerpingen die krijgen
• vast te stellen of ze als complotdenker “weggezet” worden
• waarom dat dan gebeurt.

Dat het terecht zou kunnen zijn lijkt Blommestijn niet te voorzien. Laten we beginnen bij de critici die zij zelf noemt.

Kritische artsen

Ten eerste: “artsen”. Behalve Rob Elens noemt Blommestijn de artsen niet bij naam. Welke specifieke kritiek Elens heeft op het coronabeleid van de overheid heeft, noemt Blommestein ook niet. Wel noemt Blommestijn Elens’ claim dat hij COVID-19 patienten heeft genezen door ze hydroxychloroquine en zink voor te schrijven. Wat in ieder geval klopt is dat Elens daarop kritiek heeft gekregen.

Allereerst was er in april de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. De kritiek is in dit geval dat de bewuste middelen niet goedgekeurd zijn voor COVID-19. Tevens bleek het experimenteel voorschrijven zoals Elens dat deed niet in overeenstemming is met de daarvoor geldende richtlijnen. Je kunt het oneens zijn met richtlijnen en kwaliteitscriteria, maar Elens kreeg zijn waarschuwing in ieder geval niet omdat hij een “complotdenker” zou zijn. Ook werd hij niet monddood gemaakt: hij schoof aan bij de mainstream media en op platformen als het FvD journaal.

Kritiek kreeg Elens ook van het Nederlands Huisartsen Genootschap. Elens verspreidde namelijk een vooropgesteld “COVID-19-behandelverzoek”. Dat is een brief die patiënten aan hun huisarts zouden kunnen sturen om te vragen om een hydroxychloroquine behandeling. De site en de brief maakten ongeautoriseerd gebruik van het NHG logo, en de initiatiefnemers werd gevraagd het logo te verwijderen. De NHG nam expliciet afstand van het initiatief. De NHG zette uiteen waarom zij het initiatief niet toejuichen, en raden huisartsen af om op het verzoek in te gaan, om de volgende redenen:

• vakliteratuur ter onderbouwing van wel voorschrijven is incompleet en selectief
• het officieele NHG advies werd verkeerd weergegeven door de initiatiefnemenrs van het behandelverzoek
• de brief maakte juridische claims als zouden huisartsen gehoor moeten geven aan het behandelverzoek. De NHG wijst deze claims af

Opnieuw kun je het met deze kritiek oneens zijn, maar onredelijk is het niet. Het verwijt van complotdenker is er in ieder geval niet in te lezen.

Elens kreeg ook kritiek van huisarts Nico Terpstra, tevens voorzitter van de Vereniging tegen de Kwakzalverij. Opnieuw betreft het kritiek tegen Elens’ methode – de beschuldiging van complotten ontbreekt. Ook op de vraag of Terpstra Elens als kwakzalver ziet, reageert Terpstra genuanceerd. Kortom, voor de suggestie dat Elens “gediskwalificeerd” zou zijn als “complotdenker” kan ik in ieder geval geen aanwijzingen vinden. Terpstra neemt wel het woord complotdenken in zijn mond daar waat het gaat over de suggestie van Elens dat de overheid niet mee wil werken omdat het te goedkoop is:

Waarom wil het kabinet toch niets doen met ‘zijn’ wondermiddel?, zo vraagt Rob Elens zich af. “Ik heb Hugo de Jonge daar een brief over gestuurd. We zouden toch samen corona bestrijden? Hydroxychloroquine is niet alleen goed en veilig, het is ook goedkoop. Daar ligt misschien het antwoord: een goedkoop middel past niet in een massaal vaccinatieprogramma. Er zit gewoon iets achter.”

Ook in het buitenland zijn de experts niet enthousiast over hydroxychloroquine, zie de reactie van Anthony Fauci:

Wat kunnen we nog meer zeggen over artsen en hun kritiek op het coronabeleid? Blommestijn noemt hem niet, maar in de kop van de corona crisis kwam arts/microbioloog prof. Alex Friedrich in het nieuws. Ook hij heeft forse kritiek op de Nederlandse aanpak en profileerde zich als voorvechter van een veel actiever test & trace beleid. Ook hij kreeg te maken met tegengas: zijn plan werd onhaalbaar geacht voor Nederland als geheel. Friedrich kwam geregeld op televisie en in de krant en was dus allerminst monddood. Maar niemand noemde hem complotdenker of diskwalificeerde hem op zulke gronden. Inmiddels is Friedrich ook één van de uitgenodigde experts aan het overleg van het COVID-19 Outbreak Management Team (OMT) van het RIVM. Zijn kritiek heeft hem in ieder geval in een positie gebracht om actief bij te dragen aan de adviezen van het RIVM waar de overheid haar coronabeleid mede op baseert.

Kritische BN-ers

Nu dan de BN-ers. Blommestijn schrijft dat Doutzen Kroes “bij tijd en wijle vraagtekens [plaatst] bij het coronabeleid” en daarom ervan beschuldigd werd aanhanger te zijn van een complottheorie. Trouw wijdde er een artikeltje aan, zodat we precies kunnen zien wat Blommestijn verstaat onder “vraagtekens plaatsen”. Door de context en dynamiek van social media is het niet eenvoudig om precies te zien wie er volgens Blommestijn kritiek op Kroes hebben. Uit de comments op haar instagram post blijkt dat Kroes in ieder geval ook veel bijval krijgt van haar fans.
Ik heb in ieder geval wel kritiek op de gedachtes (“vraagtekens”) die Kroes te berde brengt.

Het begint gelijk al goed: “Do they want us to be healthy?”. We weten nog niet wie “they” zijn, maar ik heb nu al het gevoel dat ze niet het beste met ons voor hebben. “Why is boosting our immune systems with vitamins and food rich in nutrients not part as a measure against Covid?” Gezonde voeding en evt. vitaminesupplementen zijn van belang om je afweersysteem zo goed mogelijk te laten werken. Een infectie voorkom je er natuurlijk niet mee. COVID-19 is een virusinfectie ziekte, dus specifieke adviezen daarvoor kun je niet verwachten. Wel besteedt de overheid sinds jaar en dag aandacht aan gezonde voeding, en steevast klaagt men dat “ze ons niet zo moeten betuttelen”.

Kroes noemt geen specifieke vitamines maar ook daar geldt dat er in ieder geval vanuit artsenorganisaties adviezen zijn over bijvoorbeeld vitamine D suppletie. Ik hoop dat Kroes haar vraagteken wat dit betreft beantwoord is – gezond eten en waar nodig, extra vitamines zijn gewoon standaard adviezen. COVID-19 verandert daar niet zoveel aan.

Er volgen nog een aantal van dit soort “vraagtekens”:

• “Do they want us to be united or divided?”
• “Is it easier to control a fearful driven society?”
• “Do they want the best for us?”

Kroes beantwoord uiteindelijk de vraag wie “they” zijn:

And with ‘they’ I’m talking about the media, the pharmaceutical industry, our governments and all the huge companies that have interests very different to ours it seems like and with ties in everything.

De vraag of je dit een complottheorie mag noemen kan alleen met een volmondig “ja” beantwoord worden. Een complot is namelijk een samenzwering – een samenwerkingsverband tussen een aantal individuen of organisaties om een geheime agenda te beramen en/of deze uit te voeren. Alle elementen zijn nodig: een complot kun je niet in je eentje beramen, zonder doel of agenda is er niets om samen aan te werken, en als het niet geheim is, heet het gewoon een club of een vereniging. Het heet een complottheorie als je gebeurtenissen en feiten probeert te verklaren door aan te nemen dat ze het gevolg zijn van de werking van een complot. Nou, Kroes suggereert hier duidelijk dat er een machtig verbond bestaat tussen media, overheden, de farmaceutische industrie en verder nog wat “huge companies”. De belangen van dit monsterconglomeraat zijn tegenstrijdig met “de onze”. Wie “de onze” zijn noemt ze niet. Zeggen dat Kroes hier een complottheorie ontvouwt kun je moeilijk een beschuldiging noemen, het is eerder gewoon een observatie. In een twitter-draadje liet eerder ook journalist Rudy Bouma al geen spaan heel van de complottheorie van Doutzen Kroes.

Blommestijn lijkt te stellen dat het feit dat een idee vergezocht of onwaarschijnlijk is, nog niet automatisch betekent dat het niet waar zou kunnen zijn. Je kunt eindeloos theoretiseren over hoe “open-minded” men moet zijn voordat “your brains fall out”. In de praktijk is het allemaal veel simpeler: wie stelt, bewijst. Extraordinary claims require extraodinary proof. Als Kroes concrete aanwijzingen heeft dat er een dergelijk complot bestaat, waarom deelt ze dan alleen haar verdachtmakingen (“vraagtekens”), en niet de bewijzen? Je mag alles beweren, maar overtuiging kun je niet afdwingen. Je moet laten zien dat het hout snijdt.

Kroes zelf schrijft dat ze de afgelopen maanden “na uren van studie” tot deze conclusie is gekomen. Haar methode deelt ze ook:

Ask your own questions, follow the money and connect the dots! Think logic, follow your heart and instincts.

Dat is prachtig, maar concrete aanwijzingen die Kroes’ vergaande implicaties zouden kunnen onderbouwen ontbreken. Het lijkt me onmogelijk om dit anders te zien dan een privé oefening in vrije associatie en gevoelsmatige combinatie van enkele gegevens, verdenkingen en fantasie.

Als we Kroes mogen geloven heeft het complot ook “ties to everything”. Dat leest als een soort ingebouwde kapstok zodat we zonodig nog van alles aan dit idee kunnen ophangen. Zo valt er letterlijk niets tegenin te brengen – als er overal “ties” zijn, is het complot oppermachtig. We zullen er dus nooit achterkomen of het echt waar is: een dergelijk supermachtig complot kan natuurlijk ook alle sporen uitwissen. Gegevens die voor het bestaan van het complot pleiten kunnen daarentegen altijd moeiteloos worden ingepast. Dergelijke immunisering zie je ook bij pseudowetenschappelijke theorieën. Die zijn ook naar believen uitbreidbaar en kunnen ten alle tijde nieuwe empirische feiten of falsificatie weg verklaren. “Ties to everything”.

Zo bezien vind ik het verbijsterend dat Blommestijn, “jurist, filosoof en docent/onderzoeker” aan de Rijksuniversiteit Leiden zich ontpopt als pleitbezorger voor dit soort warrige gedachtenruis, en ik hoop dat haar werk en haar studenten daar niet teveel last van krijgen.

Samengevat: Als Kroes “beschuldigd” zou worden van complotdenken, dan is dat volkomen terecht. Kroes hoeft daarmee nog niet gediskwalificeerd te worden – ik denk dat dit haar werk als fotomodel niet in de weg zal staan. Maar voor adviezen en kritiek op het coronabeleid zie ik liever iemand die niet vanuit “heart and instincts” al vrij associerend de al dan niet denkbeeldige “dots” gaat “connecten”. Ik vind niet dat hier discussie over zou moeten zijn en ik hoop velen met mij.

Kritische demonstranten

Nu dan de laatste groep critici die Blommestijn noemt: demonstranten, en in het bijzonder de organisatie “Viruswaanzin” (zich tegenwoordig noemende “Viruswaarheid”). Waar Blommestijn Elens en Kroes bij name noemt blijft Willem Engel, initiatiefnemer en woordvoerder van de organisatie “Viruswaanzin” onvermeld. Ik begrijp niet waarom, want als er één zgn. corona “dissident” is die beschuldigd wordt van complotdenken dan is het Willem Engel.

Aanvankelijk werd Engel bekend omdat hij net als Maurice de Hond – de andere grote afwezige in Blommestijns artikel – een alternatieve hypothese hanteert over de verspreiding van het Corona virus. Volgens de Hond en Engel zou dat namelijk via aerosolen gaan en niet via droplets.
Net als Elens mochten Engel en de Hond overal aanschuiven en hun verhaal doen. De initieele kritiek die zij kregen is dat RIVM en WHO aerosolen niet volledig uitsloten maar niet zien als een factor die grote bijdrage levert aan de verspreiding van het virus. Er zijn onderzoeken die laten zien dat aerosolen soms wel degelijk van belang zijn. Daar staat tegenover dat er ook studies zijn waar dat niet uit blijkt. Kortom: de consensus is dat er nog onvoldoende informatie is om dit vast te stellen. Maar: onderzoek gaat door.

Beide heren legden zich er niet bij neer en het is aardig en ook relevant om te zien hoe Engel en de Hond ieder hun weg vervolgen. De Hond volhardt in dezelfde boodschap, en blijft hameren op aerosolen en ventilatie. Hij verwijt het RIVM kortzichtigheid terwijl de consensus hem voorbarigheid en cherrypicking verwijt. Maar: de Hond staat niet als complotdenker te boek.

Engel had net als de Hond een verhaal wat ten minste qua begrippenkader te verbinden is met een feitelijke en wetenschappelijke wereld. Maar al tijdens het kort geding wat hij tegen de overheid aanspande bleek zijn denken los te staan van de realiteit. Een greep uit de merkwaardige denkwereld van de “Viruswaanzin”:

• Positieve testuitslagen van slachthuispersoneel zouden te verklaren zijn doordat koeien vaccins krijgen tegen corona virus, en het personeel “intensief omgaat” met het vlees.
• “Er zijn in totaal maar zijn 80 mensen overleden aan COVID-19, de rest ‘met’ COVID-19.” Het CBS heeft pas een model vrijgegeven om oversterfte te schatten waaruit blijkt dat het totaal aantal extra doden eerder voorbij de 10.000 ligt.
• De PCR testen deugen niet, en *alle* positieve uitslagen zijn ‘vals positief’.

Er is geen enkele basis voor deze beweringen. De discrepantie met informatie uit officieele kanalen wordt door Engel cs. verklaard door te stellen dat overheid (RIVM, CBS, etc) liegen. De “mainstream media” zijn volgens Engel ook “medeplichtig”. Ze spelen met de overheid onder één hoedje of, laten laten zich maar wat voorliegen. Het moge duidelijk zijn dat deze voorstelling van zaken wel degelijk een complottheorie betreft.

Opvallend genoeg lijkt het alsof we via de media elke dag maar meer over Engel horen, terwijl de Hond zijn mediapiek zo ongeveer beleefde toen hij tegenover OMT-lid Andres Voss in het programma Op1 verscheen.

Blommestijn’s stelling dat een beschuldiging van “complotdenker” de beschuldigde de facto monddood maakt, lijkt gewoon niet waar. Het is eerder het tegenovergestelde: Engel’s claims worden alleen maar buitenissiger en geeft inmiddels 4 interviews per dag. Behalve de media heeft ook de rechtbank hem gehoord. Hij verloor zijn kort geding. De rechter oordeelde dat de overheid correct handelt door zich te baseren op deskundig advies en een goede afweging maakt tussen verschillende belangen.

Samenvattend:

1. De stelling dat “alle” coronabeleid critici worden weggezet als “complotdenkers” is gewoon niet waar. Er is – voorzover mogelijk – wel degelijk inhoudelijke discussie en sommige critici worden zelfs uitgenodigd om deel te nemen aan het OMT.
2. Diegenen die als complotdenker worden “weggezet” hebben dat te danken aan het feit dat ze complotdenkbeelden verspreiden – niet aan het feit dat ze kritiek hebben op het overheidsbeleid. Die complotdenkbeelden bestaan grotendeels uit ongegronde beschuldigingen, maar kennelijk mag dat dan weer wel van Blommestijn. Hypocriet.
3. Volgens Blommestijn heeft de “beschuldiging” van complotdenker tot doel om de critici monddood te maken. Als dat echt zo zou zijn, dan blijkt dat wel een bijzonder ineffectieve methode. Het is eerder zo dat de wappiegekke complotten van Engel c.s. juist de echte zinvolle kritiek, die er toch ook is, volkomen verstikt. Want alle sensatie en media aandacht gaat op dit moment uit naar Engel. Engel predikt inmiddels een burgeroorlog en een revolutie.

Gezonde democratie of richting een dictatuur?

Blijft nog over de bewering van Blommestijn dat dit een aanval is op de vrijheid van meningsuiting en de democratie en dus een eerste stap op weg naar een dictatuur. Dat zijn nogal grote woorden. Zoals eerder gezegd: Extraordinary claims require extraodinary proof.

Aangezien de critici die Blommestijn noemt ruim aandacht krijgen in de media, kan van een beperking van de vrijheid van meningsuiting geen sprake zijn. In de interpretatie zoals Blommestijn die lijkt te hanteren, betekent het recht op vrijheid van meningsuiting ook dat je niet weersproken mag worden. En juist die interpretatie is een gevaar voor een gezonde democratie. Kortom: Complotdenkers wegzetten als complotdenker is juist essentieel voor een gezonde democratie.

Deze bijdrage is een geredigeerde weergave van het twitter-draadje dat Roland Bouman een aantal dagen geleden schreef.