Armeense kwestie of genocide?

OPINIE - Genocide afdoen als een ‘kwestie’ is eigenlijk geschiedvervalsing. Een gastbijdrage van Jan Keuken.

De Armeense kwestie? Of de Armeense genocide? Het is maar net aan wie je het vraagt, en wanneer je het vraagt. Het onsmakelijke woordenspel rondom de volkerenmoord op de Armeense bevolkingsgroep komt elk jaar wel een keer in de media naar voren.

Inmiddels heeft de Nederlandse overheid hier gelukkig duidelijkheid over gegeven. Het is niet helemaal naar de wens van de Tweede Kamer, die wil graag ook de noemer genocide gebruiken, maar er wordt in ieder geval een standpunt ingenomen. Turkije en de Turkse minderheden in de Westerse landen reageren telkens als door een wesp gestoken als het thema aan bod komt.

De vergelijkingen rondom de Holocaust en andere verschrikkelijke gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis worden regelmatig getrokken. Is dit terecht, of speelt er iets anders?

Het lijkt me goed, bij alles wat hier al over geschreven is, om er toch nog eens door een historische bril naar te kijken. En dan bedoel ik geen oude versleten blik, maar een feitenrelaas. Meningen kunnen verschillen, gevoeligheden zijn er zeker, maar een genocide ontkennen uit politiek en nationalistisch standpunt is eenvoudigweg geen goed idee.

Om maar gelijk met de deur in huis te vallen, bij mij is de benaming van de gebeurtenissen in het Ottomaanse rijk tijdens en na de Eerst Wereldoorlog geen discussie of kwestie meer. Er zijn te veel aanwijzingen dat er een bewust een centraal plan bestond om een hele bevolkingsgroep, in dit geval de Armeniërs, uit te roeien. Dat is in mijn opinie dus een genocide.

De Armeense genocide speelde zich af in de schaduw van de Eerste Wereldoorlog. De algemeen aangenomen periode is 1915-1917. Hierbij kwamen naar schatting 800.000 Armeniërs om het leven. Om een indruk te geven, dit is circa 60% van de complete Armeense bevolking. Deze genocide moet worden bezien tegen de achtergrond van het uit elkaar vallende Ottomaanse rijk, en het streven naar een natiestaat van de zogenaamde Jong-Turken. Zij wilden een etnisch homogene natiestaat creëren, met alleen de autochtone Turken als inwoners. Racisme is dus niet iets typisch westers als we het zo bekijken, maar is helaas van alle tijden.

In de eeuwen daarvoor woonde de Armeense bevolkingsgroep overigens ook al in het Ottomaanse rijk, en in al die jaren was er helemaal geen Armeens ‘probleem’ geweest. Christenen hadden overigens niet dezelfde rechten als moslims en ze werden gezien als tweederangs burgers. Toch was er eeuwenlang sprake van een Ottomaanse tolerantie ten aanzien van de niet-moslim bevolking.

De Armeniërs, Joden en Grieken konden zich hier in lokale gemeenschappen vrij ontwikkelen. Er ontstond eigenlijk pas een probleem toen het Ottomaanse rijk in de 2^e helft van de negentiende eeuw een achterstond begon op te lopen ten opzichte van landen zoals Frankrijk en Engeland. Opstandige groepen, met name uit de Christelijke hoek, wisten op de Balkan een aantal zelfstandige staten te vestigen. Hierop begon er ook een Armeense onafhankelijkheidsbeweging te ontstaan. In deze tijd werd het Ottomaanse rijk bestuurd door een nogal agressieve, nationalistische en absolute Sultan. Zijn naam; Abdulhamit II, hij werd ook wel ‘De Rode’ genoemd, dat was overigens niet vanwege zijn romantische inborst, maar dat zult u wellicht begrijpen.

In de jaren 1894-1896 vonden bloedige pogroms plaats tegen de Armeniërs. Dit hebben we later nog een keer gezien, in de aanloop naar de Holocaust. Paralellen van de Kristallnacht in Nazi-Duitsland zijn hier makkelijk te trekken. Ongeveer 200.000 Armeniërs kwamen hierbij om het leven, of raakten gewond. Hoe verschrikkelijk ook, hier was nog geen sprake van genocide. Men wilde de Armeniërs straffen, maar niet verdrijven of volledig uitroeien.

Maar deze situatie veranderde ook weer snel. Onder leiding van de Jong-Turken vond er in 1908 een revolutie plaats. Deze groep van officieren en intellectuelen wilde een nationale wedergeboorte en modernisering van het Ottomaanse rijk. Om de aansluiting met de westerse niet te missen, zou er een nieuw, modern Turkije naar Europees voorbeeld moeten ontstaan. Ze waren voorstander van een Turkse staat, zonder invloeden van andere culturen, lees; Christelijke minderheden.

Op praktisch niveau kreeg dit Nationalisme van de Turken een enorme impuls toen het Ottomaanse rijk in de Balkanoorlogen van 1912-1913. Hierdoor werden er honderdduizenden moslims verdreven van de Balkan naar het huidige Turkije en het achterland hierachter. Dit versterkte het wantrouwen tegen de Christelijke bevolkingsgroepen. De hierna volgende jaren zou dit zich wreken op de grootste Christelijke bevolkingsgroepen binnen het Ottomaanse rijk, de Armeniërs, maar ook de Griekse Christenen zouden het zwaar krijgen.

Eind 1914 had het Ottomaanse rijk de kant van Duitsland en Oostenrijk/Hongarije in de inmiddels losgebarsten wereldoorlog gekozen. Veel Armeense nationalisten zagen na het uitbreken van de oorlog in een Russische overwinning de kans op een zelfstandig Armenië. Omdat er ook enkele duizenden Armeniërs dienstnamen in het Russische leger, werden ze binnen het Ottomaanse rijk gezien als verraders en collaborateurs.

In 1915 zag de militaire situatie er voor de Ottomanen niet goed uit. In deze periode werd besloten door de Minister van Binnenlandse zaken Talat Pasja, dat alle Armeniërs moesten worden gedeporteerd naar de Syrische woestijn. Hier hebben we opeens de definitie van een genocide. Zeker de wreedheid van de deportaties, de moorden en verkrachtingen tijdens de dodenmarsen, alles wijst op een doelbewuste genocide. Het enige doel, het wegvagen van de Armeense bevolking binnen het Ottomaanse rijk.

Ook na 1915 en 1918 ging het geweld tegen de Armeniërs door. Zo trok Mustafa Kemal, later beter bekend als ‘Atatürk’, de stichter van de moderne Turkse staat, in 1920 naar de Armeense gebieden. Het enige doel, het doden van zoveel mogelijk Armeens vluchtelingen. Vinden dat dit geen mooi begin is van het moderne Turkije, lijkt me een understatement. Waren de Turken uniek in hun Genocidale aanpak? Helaas niet, in dezelfde periode joegen de Duitse Koloniale troepen de Herrerostam met dezelfde intenties de woestijn in. Het verschil is echter wel, dat de Duitse regering dit erkend als genocide, en zelfs recent haar excuses heeft aangeboden. Ik vrees echter dat we dit voorlopig van de regering Erdogan niet hoeven te verwachten.

De Armeense kwestie? We hebben het toch ook niet over de Joodse kwestie als we het over de Holocaust hebben? Ik snap dat de vergelijking enigszins mank gaat, zeker ook qua aantallen slachtoffers. Maar leg dat maar eens uit aan de Armeense gemeenschap.

Jan Keuken studeert Cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit. Zijn interessegebieden zijn de Eerste Wereldoorlog en Kerkgeschiedenis.