Arabische Lente?

Hoe zit het nu met die zo bejubelde Arabische Lente, is een win-win situatie wel mogelijk? Die vraag van een van mijn trouwe reageerders laat zich goed beantwoorden door een gerenommeerd politiek commentator uit het Midden-Oosten: Rami Khouri. Over het belang van historische analogieën om de ontwikkelingen in het Midden-Oosten op waarde te kunnen schatten. En waarom de westerse term ‘Arabische Lente’ de lading niet dekt.

Toen ik vorige week oude tijdschriften aan het opruimen was, kwam ik het Winter 2009/2010 nummer van Maarten! tegen. Daarin stond een interview met Jan Marijnissen, die zei:

“…in sociaal opzicht is Nederland nog altijd een van de meest sophisticated landen ter wereld. Dat is niet louter onze eigen verdienste; je wordt nu eenmaal geboren op een bepaalde plaats in een bepaalde omgeving – je bent het product van gebeurtenissen en omstandigheden waarop je geen enkele invloed hebt gehad. Het is belangrijk om van dat historisch besef doordrongen te zijn…”

Marijnissen’s woorden sloten perfect aan bij twee recente opiniestukken van Rami Khouri, directeur van het Issam Fares Institute for Public Policy and International Affairs aan de Amerikaanse Universiteit in Beiroet. Khouri was hoofdredacteur van de Jordan Times en de Libanese Daily Star, hij schreef voor de Financial Times en de Washington Post. In het Midden-Oosten, maar ook daarbuiten, is hij een commentator met aanzien.
Khouri stelt een aantal historische analogieën aan de orde die volgens hem zinvol zijn voor een goed begrip van de huidige ontwikkelingen in het Midden-Oosten en het beoordelen van de implicaties ervan.

“In their ongoing revolts against police states and overly centralised autocratic governments, ordinary Arab men and women are compressing into a single moment their equivalent of perhaps the two most outstanding global historical moments of the past 300 years or so: the democratic revolutions that engulfed the world from their starting points in France and the United States in the late 18th century; and the global decolonization movement that swept much of the Third World in the mid-20th Century.”

Khouri spreekt over de monumentale krachten die bij die revoluties aan het werk waren om menselijke en sociale transformatie te bewerkstelligen. Het is het soort ontwikkelingen dat laat zien hoe sterk overal ter wereld de lokroep van vrijheid en soevereiniteit in het hart van mensen weerklinkt. Hij brengt in herinnering dat democratische revoluties en bevrijdingsbewegingen vaak tientallen jaren in beslag namen en regelmatig gepaard gingen met politiek geweld, binnenlandse onrust, intensieve onderhandelingen, vallen en opstaan, en met strijd binnen en tussen dominante politieke bewegingen. Soms kwamen die transformaties tot stilstand. Soms duurde het een eeuw of langer voor alle burgers er de vruchten van konden plukken. Neem het vrouwenkiesrecht, dat soms pas honderden jaren na de oprichting van de staat of het ontstaan van de natiestaat werd ingevoerd: 1920 in Amerika, 1928 in Groot-Brittannië, 1944 in Frankrijk, 1971 pas in Zwitserland.
Hij noemt nog een derde aspect, dat het ontstaan van democratie en vrijheid sterk beïnvloedt: economische ontwikkeling. In samenlevingen die welvarend zijn en waar een geloofwaardige mate van sociale gelijkheid heerst, zal eerder sprake zijn van een levendige democratie dan in landen die arm en gepolariseerd zijn en waar spanningen heersen.

Khouri stelt dat die drie ontwikkelingen zich in veel Arabische landen op dit moment gelijktijdig voordoen. Burgers roepen om vrijheid, democratie en daadwerkelijke soevereiniteit van het volk en kampen tegelijkertijd met een uitgeholde economie en een corrupte bureaucratie. Men probeert in een paar maanden te bewerkstelligen waarin leidende westerse democratieën en onafhankelijke staten slechts in tientallen of zelfs honderden jaren slaagden: een einde maken aan onderdrukking door autoritaire regimes en buitenlandse invloeden, het hervormen van het landsbestuur, het verbreden van de basis voor nationale besluitvorming zodat alle burgers het gevoel krijgen dat ze invloed hebben op de manier waarop hun land geleid wordt, het revitaliseren van de economie en het bewerkstelligen van sociale gelijkheid.
Zelfs voor de meest ontwikkelde en stabiele samenlevingen is dat een opgave van jewelste. Laat staan voor de Arabische landen, die op drie fronten tegelijk moeten opereren, maar ervaren talent ontberen. Khouri stelt dan ook dat de mensen in de Arabische wereld met veel moed een schier onmogelijke prestatie leveren, een prestatie die ons in de eerste plaats met ontzag zou moeten vervullen.

Khouri heeft dan ook bezwaar tegen het begrip Arabische Lente. Waar westerlingen spreken over een lente, spreken de Arabische burgers zelf over revolutie en Arabische opstand, daarmee rechtstreeks terugverwijzend naar de oorspronkelijke Arabische Opstand aan het begin van de twintigste eeuw, die tegen Ottomaanse en Europese overheersing.
De term ‘Arabische Lente’ suggereert niet alleen een winter die eraan voorafging, maar ook een beperkt overgangsmoment dat weldra plaats zal maken voor het volgende seizoen. Hij weerspiegelt de tijdelijkheid van de Praagse Lente van 1968 en de Europese revoluties in 1848. Veelzeggend is dat voor de revoluties in de Sovjet-Unie nooit de term ‘lente’ gebruikt werd, maar Glasnost en Perestrojka. Naar werkelijke verandering verwijzen we met termen als revolutie, niet lente, behalve dan, aldus Khouri, in de Arabische wereld. De term ‘lente’ bagatelliseert de ernst van de protesten tegen bestaande regimes en hij onderwaardeert de intensiteit en moed van burgers die hun vaak wrede en goedbewapende veiligheidsdiensten de wacht aanzeggen.
‘Lente’ is bovendien een passief woord, iets dat mensen overkomt, hulpeloze mensen die geen macht, geen stem in het proces hebben. In de termen die Arabieren zelf gebruiken weerklinkt daarentegen activisme, wilskracht, empowerment en vastberadenheid. Het zijn termen die duiden op het vermogen van burgers om hun wereld te veranderen, op ijver en volharding.

En wellicht, zegt Khouri, is de term ook een stilzwijgende uiting van de terughoudendheid waarmee westerse landen de implicaties van vrije Arabieren die zelfbeschikking nastreven en het vermogen hebben om zelf hun landen af te bakenen en hun nationale politiek vorm te geven, erkennen, laat staan omarmen of ondersteunen. Die taak hebben westerse mogendheden in de afgelopen anderhalve eeuw vooral aan zichzelf toebedeeld, daarbij mede geleid door imperialistisch eigenbelang, energiebehoefte, economische belangen en pro-Israël bias. Nu Arabische burgers hun dociliteit afwerpen en de controle over hun eigen samenlevingen dreigen over te nemen, leidt dat bij velen in het Westen tot onzekerheid hoe daar mee om te gaan.
Bovendien laat een ‘Arabische Lente’ de westerse (inclusief Russische) betrokkenheid bij de donkere, bittere en eindeloze winter van de oude autoritaire regimes die eraan voorafging, genoeglijk uit beeld verdwijnen. Volgens Khouri zijn revolutionaire, zelfverzekerde Arabieren voor velen een schrikbeeld. Zachtere Arabieren die meebewegen met de seizoenen en meewaaien met de wind, zijn een stuk comfortabeler.

Khouri eindigt zijn betoog met een waarschuwing: wanneer westerse politici en media over dit moment van groots historisch zelfbewustzijn en nationalistische strijd spreken met het vocabulaire van wind en getij, kunnen we erop rekenen dat de eeuwenlange gevolgen van de strijd tussen kolonialisme en nationalistisch verzet zich zullen blijven doen gelden. Onze taal is wellicht de makkelijkste plek om deze zorgwekkende erfenis ongedaan te maken. Het inwisselen van de term ‘Arabische Lente’ voor een term die beter past, zou een goed begin zijn.