A.F.Th. van der Heijden – Het Schervengericht

In 1969 leidde de gruwelijke moord op Sharon Tate, de hoogzwangere vrouw van de beroemde regisseur Roman Polanski, en een viertal vrienden, tot grote ophef. De moorden bleken gepleegd door volgelingen van de zelfverklaarde messias Charles Manson, die een rassenoorlog wilde ontketenen, naar eigen zeggen hiertoe geïnspireerd door geheime boodschappen in Beatles-nummers, waaronder Helter Skelter.

Polanski raakte in een depressie en werd zeven jaar na de slachtpartij gearresteerd wegens seks met een 13-jarig meisje. Gedurende 45 dagen werd hij opgesloten in een gevangenis om een psychiatrisch onderzoek te ondergaan. Omdat hem hierna een nog langere gevangenisstraf boven het hoofd hing, vluchtte hij naar Frankrijk.

A.F.Th. van der Heijden laat in zijn nieuwe boek Het Schervengericht Polanski zien in een Californische gevangenis, opgesloten op dezelfde afdeling als de moordenaar van zijn vrouw en ongeboren kind. Het experiment leidt tot een harde confrontatie, waarna een tocht langs de grillige randen van goed en kwaad begint.

Boeken? Cycli!
Tussen 1983 en 1996 verschenen de verschillende boeken van de romancyclus De Tandeloze Tijd. Met veel autobiografische elementen en een veelvuldig bejubelde schrijfstijl beschrijft Van der Heijden de jeugd-en studentenjaren van Albert Egberts.
De cyclusdelen verschenen niet op volgorde (boek 4 verscheen vóór boek 3, dat weer uit twee delen bestond) en de cyclus was nog niet afgerond toen Van der Heijden al aan de volgende cyclus begonnen was: Homo Duplex.

Het mag duidelijk zijn dat Van der Heijden een simultaanschaker is: de publicatievolgorde van de Homo Duplex-cyclus is al even atypisch als die van De Tandeloze Tijd. Als eerste deel verscheen Movo Tapes (als deel 0 gepresenteerd), waarna Drijfzand Koloniseren verscheen (de sleutel tot de cyclus) en nu Het Schervengericht, dat nog geen (numerieke) plaats heeft gekregen.

Het simultaanschrijven is onderdeel van het streven naar het onhaalbare. Boven jezelf uitstijgen, of dat in ieder geval proberen, is het credo van Van der Heijden. Grote kans, geeft hij zelf ook toe, dat het mislukt, maar ?het nakende doel laat de mislukking fonkelen?.

Homo Duplex
Voor de Homo Duplex-cyclus heeft Van der Heijden de Oidipous-tragedie van Sophocles bewerkt en de hoofdlijnen van dat verhaal gevuld met thema?s en gebeurtenissen uit de huidige tijd. Maatgever in de cyclus is de Olympische god Apollo, die van zijn bewolkte tribune is afgedaald om overal ter wereld verschrikkelijke tragedies te veroorzaken, met zichzelf als toeschouwer en commentator. Maar zijn streven naar tragedies van wereldformaat wordt niet beloond: ook Apollo heeft te maken met Toeval, dat hij alleen kan bijsturen.

Het Schervengericht
Apollo, die zijn naam eerder al verpatst heeft, gaat in de mensenwereld van 1977 door het leven als Agraphiotis (de onbeschrevene). Hij wordt als bewaker aangenomen op de Extra Beveiligde Afdeling (EBA) van de gevangenis Choreo, vlak voordat daar een nieuwe gevangene arriveert. Deze gevangene is een succesvol regisseur die, na jaren van rouw en depressie om zijn vermoorde vrouw en ongeboren kind, zelf veroordeeld is tot psychiatrische onderzoek in gevangenschap, vanwege seks met een dertienjarig modelletje. Om niet in de gevangenis herkend te worden als de beroemde pederast die hij is, laat hij zijn baard staan en neemt een schuilnaam aan, Remo Woodehouse.

?Twee botsende vogels?losse veren die de plek aangaven??
Op de EBA ontmoet Remo gevangene Scott Maddox die, naast zijn geringe lengte, nog een belangrijke overeenkomst vertoont met Remo: ook Scott is onherkenbaar, zijn hoofd is volledig ingezwachteld om de brandwonden die hij in een andere gevangenis opliep, te laten helen.

Remo en Scott doen samen de corveetaken op de EBA en al snel ontstaan er tussen de schijnbaar tegengestelde karakters heftige gesprekken, die vanuit de cipiersloge worden gevolgd door Agraphiotis. Zowel Scott als Remo blijken een voorliefde te hebben voor kneedbare jonge meisjes en vrouwen, beiden willen ze in hun eigen ?vak? de touwtjes in handen hebben en beiden zijn gericht op het creëren van effecten die groots en meeslepend zijn.

Met verloop van tijd ontstaat bij beide gedetineerden het besef dat onder de vermommingen een persoon schuilgaat die ze, nolens volens, kennen. De dans met zwabber en bezem rondom goed en kwaad wordt heftiger, grimmiger, evenals de verwijten en aanklachten die ze elkaar maken.

Voordat Remo doorheeft dat zijn corveemaatje de man is die zijn geluk heeft gestolen door zijn zwangere vrouw te vermoorden, neemt de auteur ruim de tijd, exact 320 pagina?s, om de situatie te schetsen die Remo in de gevangenis heeft laten belanden. We zien in rijke metaforen het hypocriete, hedonistische Hollywood beschreven, de Dionysische pendant van het meer rationele Apollonische toneel. Remo beschouwt zich na de moord op zijn vrouw bovenal als slachtoffer, als iemand die het overkomt gevangen gezet te worden, wat onder andere tot uitdrukking komt in de korte flirt met Kafka (?Terecht of ten onrechte, iemand moest Remo ergens van beschuldigd hebben, anders viel niet te verklaren dat hij (?) een arrestatiebevel onder de neus geduwd kreeg?). Hierna zien we hoe Remo ingewijd wordt in het rauwe leven van de gevangenis, waar bendes de dienst uitmaken en verkrachting en moord aan de orde van de dag is. Naast door dit sferische decor, wordt de spanning voornamelijk opgevoerd door de omtrekkende bewegingen van de twee kleine gevangenen, die elkaar steeds dichter naderen.

Na het moment van herkenning legt Remo in een serie kruisverhoren Scott het vuur na aan de schenen. “Waarom ik, waarom mijn vrouw en waarom mijn kind?” Scott begint met zijn apologie, gebaseerd op onnavolgbare filosofische bedenksels, waanbeelden ?hij voelde zich geïnspireerd door de verborgen betekenissen in liedjes van de Beatles-, en messiaanse geldingsdrang. We zien vanuit het perspectief van Agraphiotis hoe hij, als aanstichter van de tragedie, Maddox stuurt in zijn waanbeelden, hoe de cultus van de volgelingen van Maddox wordt gevoed, hiermee de sekte gecreëerd is en hoe Agraphiotis aan de basis staat van de uitvoering van het apocalyptische Helter Skelter.

In ruil voor Maddox? bekentenissen moet Remo zichzelf verantwoorden en wordt hij gedwongen zichzelf ook schuldig te verklaren aan zijn misdaden. De dialogen raken steeds meer met elkaar verweven, Scott en Remo worden één. Hier wordt het Oidipous-thema ingevuld: op zoek naar het slechte vindt Remo uiteindelijk ook zichzelf.
Dit is het deel waar de uitgebreide en chaotische dialogen kunnen leiden tot aandachtsverlies bij de lezer, de dialogen zijn soms te uitgesponnen, onrealistisch en breedsprakig. Hieraan komt abrupt een einde, wanneer Remo in een pikkedonkere isoleercel, als een ongeboren kind in een baarmoeder, komt tot de grande finale van zijn aanklacht.

De eenzaamste twintig minuten uit de geschiedenis van de mensheid
In ruim dertig pagina?s worden we meegenomen in de belevingswereld van het ongeboren kind, dat meemaakt hoe een paar mensen het huis van zijn moeder binnenvallen en de aanwezigen vermoorden. Afgesneden van de bloedtoevoer van zijn moeder is de angst in de laatste 20 minuten die het kind nog leeft pregnant aanwezig. In een indrukwekkende tijdsverbreding wordt het laatste deel van de aanklacht tegen Scott Maddox een requiem voor het nooitgeboren kind. Een indrukwekkende prestatie van A.F.Th., die doet denken aan het ijltempo van het hoofdstuk Sneeuwnacht in September in het boek Onder het Plaveisel het Moeras. Een hoogtepunt in het boek dat de eraanvoorafgaande langdradigheid direct goedmaakt.

Conclusie
Van der Heijden heeft zich in de beschrijvingen van de moordzaak nauwkeurig gehouden aan dat wat al bekend was over de zaak-Manson. De meerwaarde van Het Schervengericht moet dan ook niet gezien worden in de zaak op zichzelf, maar in de rijke beschrijvingen en metaforen zoals we die van de auteur gewend zijn, het inbedden van de zaak in de Oidipous-tragedie en bijbehorende thema?s.

Met meer dan duizend pagina?s pittig leesvoer heeft Van der Heijden niet alleen het uiterste van zichzelf gevraagd, de lezer staat voor de opdracht om honderden pagina?s achter elkaar de aandacht erbij te houden en de gelaagdheid te doorgronden.

Zonder te weten welke wending de cyclus Homo Duplex neemt, kun je als toeschouwer in het AFTheater vooral waardering hebben voor de poging van de auteur het onbereikbare te bereiken. Want ook als de cyclus een mislukking wordt, in deze roman heeft het gefonkeld en hebben we, al is het (te) kort, gezien hoe het hoort!