Terwijl de rampzalige consequenties van het radicaal-rechtse beleid voor het Nederlandse onderwijs iedere dag duidelijker worden (zomaar een voorbeeld: gisteren kondigde het Onderwijsmuseum in Dordrecht aan dat het zijn deuren moest sluiten), en de Amerikaanse wetenschap ons laat zien wat ons voorland is – voor zover we dat al niet aan bijvoorbeeld Hongarije konden aflezen –, klinkt er af en toe ook een bemoedigend geluid.
In The New York Times publiceerde de Russisch-Amerikaanse intellectueel M. Gessen eergisteren een inspirerend artikel – een oproep aan de universiteiten om deze crisis te gebruiken om weer te worden wat ze oorspronkelijk waren: instellingen die niet willen meedoen aan allerlei rankings, die niet de besten willen zijn, die geen bedrijfje willen zijn, maar instellingen die er in de eerste plaats zijn om zoveel mogelijk kennis te delen met zoveel mogelijk mensen.
Kennis delen – dat is een machtig wapen tegen de Bruinsen en de Trumpen van deze wereld, die vooral gebaat zijn bij zoveel mogelijk domheid. Kennis delen – dat is waar wij goed in zouden moeten zijn. Kennis delen – dat hoeft niet eens miljoenen te kosten. “Hier is mijn radicale voorstel voor de universiteiten,” schrijft Gessen:
Gedraag je als een universiteit, niet als een bedrijf. Gebruik je fondsen. Laat meer studenten toe, niet minder. Open je deuren en vergroot je bereik niet door vastgoed te kopen, maar door onderwijs naar de gemeenschappen te brengen. Bouw aan een basis. Word een beweging.
Gessen geeft het voorbeeld van de Poolse ondergrondse ‘universiteiten’, die in de donkere dagen van het communisme samenkwamen in de huiskamers van de belangrijkste intellectuelen van het land. Het was niemand om het geld te doen; het ging erom zoveel mogelijk betrouwbare kennis te delen. Gessen wijst er ook op dat Polen het enige land is dat er onlangs in is geslaagd zich via democratische verkiezingen van een autocratie te bevrijden.
Open Science – de term voor het ideaal om alle wetenschappelijke kennis zo goed mogelijk aan iedereen ter beschikking te stellen – dreigt ook het slachtoffer te worden van het beleid van Eppo Bruins. Er is al aangekondigd dat die kraan wordt dichtgedraaid. Maar we kunnen natuurlijk ook met een dichte overheidskraan kennis blijven verspreiden. Bouwen aan een basis, een beweging maken van mensen die voor echte samenwerking zijn – en dus voor het grootste samenwerkingsproject dat de mens ooit heeft opgezet: de wetenschap.
De wetenschap is inderdaad te veel een bedrijf geworden, en te veel een baan. Dat ze ook een ideaal behelst, is daarbij soms uit het zicht verdwenen: het ideaal van steeds meer kennis, van de mens die onafhankelijk kan denken. Nu we vermalen raken in de mix van extreem kapitalisme – denk vooral niet zelf na, dat doen de heel erg rijken wel voor je, kijk jij maar lekker op je smartphone – en radicaal rechts – wij weten precies wie er de schuld is van alles – is de wetenschap misschien wel het beste medicijn.
Neerlandistiek is voor mij een onderdeel van de beweging voor open wetenschap, voor het delen van kennis. Het hoeft vooralsnog allemaal niet in benauwde huiskamers – het kan ook op het digitale marktplein, waar je meer mensen bereiken kan. Belangrijk is ook dat we geen eigendom zijn van een of andere miljardair: we zijn eigendom van de gemeenschap die ons draagt. Er gaat weinig geld naar Neerlandistiek, en al helemaal geen politiek gemotiveerd geld. Ze kunnen ons niks maken. Dus hebben we de plicht om onze mond open te doen en te zeggen hoe het ervoor staat. Alleen op die manier krijgen we ze eronder.
Het zijn allemaal zaken die ook in democratische tijden belangrijk waren, en het is eeuwig zonde dat de universiteiten in de afgelopen decennia een pad zijn opgeslagen die het nu lastiger maakt de handschoen meteen op te pakken. Maar als de instituten het niet doen, doen we het zelf. Want wij zijn uiteindelijk de universiteit.