COLUMN, RECENSIE - ‘Deze avond is een klein beetje afscheid van Rusland’, zei Sana Valiulina aan het einde van de tweede aflevering van Zomergasten. Het was geen eenvoudig afscheid. Het deed duidelijk pijn. Hier en daar waren de herinneringen bitterzoet. En gloorden er sprankjes hoop. Maar over het geheel genomen zweefde de avond op een wolk van sublieme melancholie en een diep doorleefd mededogen met al die mensen die daar ‘zwijgend fatalistisch zitten te wezen’ in het land waarvan ze afscheid nam.
Anders dan Peter van Ingen vorige week was zomergastheer Jelle Brandt Corstius de rust zelve en gaf hij zijn gast alle ruimte om haar verhaal te doen. Toen hij Valiulina vroeg naar het verhaal van haar moeder, waarschuwde ze dat het wel even kon duren. ‘Dat hou ik wel in de gaten’, zei hij. Om haar vervolgens het hele verhaal te laten vertellen.
Existentiële wind
Gelukkig maar, want dat verhaal verdiende ook alle ruimte. Net als het verhaal van haar vader. Haar moeder zwierf als zestienjarige oorlogswees door een Sovjet-Unie in oorlog en kwam, met dank aan de Duitse honger naar worst en schnapps, uiteindelijk in Estland terecht. Haar vader werd krijgsgevangen genomen door de Duitsers. Liep over naar de Amerikanen. Werd na de oorlog door Churchill uitgeleverd aan Stalin die z’n ‘verdwaalde schaapjes’ terug wilde. En kwam zo in een Russisch strafkampo terecht, want krijgsgevangenen waren verraders in de ogen van Stalin. Jaren later ging de dochter terug naar de plek waar haar vader gevangen had gezeten. JBC laat haar een stukje voorlezen over deze plek waar nu miljoenen berken groeien. En blies een existentiële wind ‘die alle zelfbewustzijn wegwaait.’
Sana Valiulina zelf groeide op in Estland, werd op haar 25e verliefd op een Nederlander en verhuisde in 1989 hier naartoe. Van alle fragmenten die ze liet zien, had ik er maar één ooit eerder gezien: de aflevering van 30 Minuten van Arjan Ederveen en Pieter Kramer, waarin ze een Groningse boer portretteren die geboren is in een verkeerd lichaam en diep van binnen een Afrikaan denkt te zijn. Valiulina herkende het ontheemde gevoel van de Groningse boer. Het gevoel niet bij het een noch bij het ander te horen. Met dit verschil dat Valiulina het juist wel fijn vindt om tussen verschillende culturen te kunnen hoppen. Als ze het ene zat wordt, zweeft ze naar het andere. En precies zo laveren we deze avond van haar Tataarse roots (de film Andrej Roebljov van Andrej Tarkovski) via ‘De Rode Elvis’ Dean Read uit haar jeugd (‘Een nuttige idoot, zeg ik met alle respect’) naar haar literaire held Aldous Huxley (van A Brave New World). Die in een geweldig fragment uitlegt dat wij gedoemd zijn ons te onderwerpen aan onze eigen uitvindingen.
De existentiële wind die ten tijde van Stalin alle zelfbewustzijn weg waaide, waait nu weer. De Stalin van nu heet Poetin. En die wil de grenzen van Groot-Rusland terug. In een fragment uit Pentagon, een documentaire over een verwaarloosde flat ver van Moskou, ontmoeten we de straatarme inwoners, waarvan de mannen ineens heel veel geld kunnen verdienen als ze tegen Oekraïne gaan vechten. Valiulina ergert zich aan de salonmoralisten in het westen die menen dat weldenkende Russen in opstand moeten komen. Ze herinnert ons aan wat Aldous Huxley al in 1961 zei: moeten ze met hooivorken het Kremlin bestormen?
Als laatste sterft de hoop: ‘Ik hoop dat ie de pijp uitgaat’
Haar enige hoop op mogelijke verbetering is het heengaan van Poetin. Het was een avond vol mededogen, zij het niet voor hem. ‘Ik hoop dat ie de pijp uitgaat’, zei ze. Een hoop die letterlijk verbeeld wordt in een tekenfilm over de anarchistisch optimistische Masyanya die Poetin in het Kremlin opzoekt om hem een zwaard aan te bieden waarmee hij zichzelf van het leven kan beroven. ‘Balsem voor de ziel’ noemt Valiulina het. JBC vraagt haar of ze zelf contact heeft met familieleden die er anders naar kijken dan zei. Ze vertelt over twee Tartaarse ’tantetjes’ die haar ontzettend dierbaar zijn omdat ze haar ouders nog hebben gekend. Zo nu en dan krijgt ze via whatsapp berichten van hen die het gelijk van Poetin moeten bewijzen. Zoals Valiulina zich niet door deze propaganda laat overtuigen, zo heeft zij niet de illusie haar tantetjes op andere gedachten te brengen. Wat ze wel probeert, is hen te pacificeren.
Haar laatste fragment van de avond komt uit Kaos van de gebroeders Taviani. Waarin een man mededogen krijgt met de man die door zijn toedoen op het punt staat bedrogen te worden. ‘Vrijheid is het overstijgen van je instincten en reflexen’, zei Valiulina.
Ze zei te hebben willen laveren tussen haar moeder, die altijd vertrouwen heeft gehouden in de mensheid, en haar vader die dat niet deed. Dat was haar op schittterende wijze gelukt. Deze aflevering van Zomergasten was als de Regilaul, een oeroude Estse volkszangtraditie waarmee ze de avond begon. Hypnotiserende liederen waarin eindeloos zinnen van acht lettergrepen aan elkaar worden geregen. ‘Deze liederen ademen als het ware uit zichzelf’, legt de componist uit. ‘Alsof het naast ons bestaat. Je springt erin en je springt eruit.’
Vorm en inhoud vielen samen en vulden elkaar perfect aan.