De Zwijgende Holbewoner

Wat heb je nodig voor een goed boekenprogramma? Wim Brands heeft aan een enkele camera, een aanstekelijk openingsdeuntje, een gezonde dosis oprechte interesse en één boeiende gast genoeg. Een aantal weken geleden was wetenschapsjournalist Rik Smits te gast om zijn boek ‘Dageraad’ door te nemen. De ondertitel van zijn boek luidt: ‘Hoe taal de mens maakte.’ Smits benadrukt met zijn ondertitel het evolutionaire ontstaan van taal. Taal is volgens hem een toevallig bijproduct van ons almaar groeiende brein en het ontstaan van taal maakte ons tot de moderne mens die we nu zijn. Niet andersom. Een intrigerende en aanstekelijke gedachte.
Door het gebruik van taal konden we complexe informatie doorgeven, die we met ‘afkijken alleen’ niet konden doorgeven. Volgens Smits is landbouw onmogelijk, zonder het bestaan van taal. Het abstracte proces, van zaadje tot eetbare plant, is te complex om zonder taal te begrijpen én van generatie op generatie door te geven. Abstraheren, met behulp van woorden, is daarvoor onontbeerlijk. De start van landbouw, mogelijk ‘gemaakt’ door taal, was het moment dat de mens zich ging onderscheiden van de dieren. Voor het eerst in de geschiedenis herschiepen wij onze omgeving, in plaats van dat we er ‘slechts’ onderdeel van waren. Volgens Smits ontstond taal dus zo’n 12.000 jaar geleden, hand in hand met het ontstaan van de landbouw.

Slechts 12.000 jaar?

Voordat Smits de conclusie trekt dat taal pas 12.000 jaar geleden is ontstaan en niet pakweg 40.000, of zelfs 200.000 jaar geleden, stort hij een berg informatie over de lezer uit: taal, genetica, evolutiebiologie en psychologie passeren de revue. Vlot en helder geschreven, maar niet de reden waarom ik het boek had aangeschaft. Ik kocht het voor het speculatieve deel, waar hij de lezer wil overtuigen dat taal pas relatief recent is ontstaan. Ik neem een voorbeeld uit het boek. Volgens veel wetenschappers ontstond taal tegelijkertijd met de eerste creatieve uitingen van de mens. Zo om en nabij de tijd waarin de maker van het beeldje, dat onlangs aan de media is geshowd leefde. Zo’n 40.000 jaar geleden dus. Volgens Smits kon de maker van dit beeldje helemaal niet spreken. De bewijzen die hij daarvoor aandraagt zijn allemaal, zoals hij zelf aangeeft, ‘circumstancial based evidence’. Logisch, ander bewijs is er niet.

Zelfbewustzijn

De auteur geeft aan dat er tot ongeveer 12.000 jaar geleden, geen uitingen waren van een ‘complexe binnenwereld’, die duiden op het bestaan van taal. Er waren bijvoorbeeld wel afbeeldingen van dieren in grotten, en beeldjes, maar nooit goed gelijkende afbeeldingen van mensen zelf. Met andere woorden, de mensen van die tijd hadden geen besef van identiteit of zelfs maar een besef van individualiteit. Om precies die reden, is het dat de beeldjes ook geen hoofd hadden. De Volkskrant noemt dit ‘opmerkelijk’. Wie het boek van Smits gelezen heeft, weet dat dit niet klopt. De beeldjes hadden zelden een hoofd! Voor de schrijver een bewijs dat men toen nog geen werkelijk zelfbesef had. Dat er wel voortekenen waren, die wezen op een vaag besef van zelfbewustzijn, zijn de talrijke afbeeldingen van handen die overal in grotten te zien zijn. Een primitieve vorm van communicatie, dat zoiets aangeeft als ‘dit ben ik’. Maar zoals de schrijver zelf terecht opmerkt, het bestaan van primitieve graffiti, is nog geen bewijs voor het bestaan van taal.

Reis door de tijd

De bewijzen die de auteur aandraagt, overtuigen mij niet volledig dat taal pas tegelijk met landbouw is ontstaan. Wellicht waren er weldegelijk andere vormen van kunst, die duiden op een zelfbewustzijn, maar hebben die de tand des tijd niet doorstaan? De auteur draagt een flink aantal bewijzen aan voor zijn speculatieve theorie. Die bewijzen zijn stuk voor stuk interessant en lezenswaardig. Het is ook helemaal niet erg, dat ik niet geheel overtuigd ben. Want, al leest het boek als een detective, toch is het dat niet. Het gaat in ‘Dageraad’ namelijk niet om de clou, maar om het maken van een reis door de geschiedenis van de mensheid. De titel ‘Dageraad’ is in ieder geval veel beter gekozen dan de titel van deze boekbespreking.

‘Hoe konden Cro-Magnons nu zwijgen, als ze niet eens konden spreken?’