Kunst op Zondag | Romeinse portretten

Full disclosure eerst: ik ben bestuurslid van de stichting RomeinenNU, die verantwoordelijk is voor de Romeinenweek die gisteren van start is gegaan om het Romeinse erfgoed in het zonnetje te zetten. Dat doe ik hier dus met wat Romeinse portretten en ik begin met een beeld dat de afstand tussen ons en de Romeinen illustreert: een detail van de Laokoöngroep. U zou dit beeld, indien het daar niet zo stervensdruk zou zijn, in principe kunnen zien in de Vaticaanse Musea.

Stervende Laokoön

Volgens de klassieke sagen had de Trojaanse priester Laokoön in de gaten dat het Trojaanse Paard vol zat met soldaten. De beeldengroep – hier ziet u haar in haar geheel – toont de doodstrijd van de slimme man en zijn zonen, die door slangen werden mishandeld. Niet dat ze iets hadden misdaan, maar het was nu eenmaal de bedoeling dat Troje ten onder zou gaan, en dus ruimden de goden de potentiële klikspaan uit de weg.

Hieruit blijkt een andere mentaliteit dan we gewend zijn uit de Europese kunst, die eeuwenlang christelijk was. Niet dat het lijden daarin nooit werd afgebeeld, maar het lijden van de gekruisigde of een martelaar had een heilshistorische betekenis. Het lijden van Laokoön is daarentegen alleen maar lijden zonder loutering. Nare jongens, die Romeinen.

Je kunt de vraag overigens stellen hoe Romeins het beeld is. Het is gemaakt door Griekse beeldhouwers. Die kwamen echter uit Rhodos (lag in het Romeinse Rijk) en werkten voor de Romeinse markt. Het beeld is gevonden in Rome. Dus ik reken het tot de Romeinse cultuur, maar u mag daar anders over denken.

Julius Caesar

Hierboven een portret van Julius Caesar, de generaal die de Romeinse republiek sloopte. Het behoort tot de collectie van het Archeologisch Museum in Palermo (momenteel chiuso per restauro). Er is geopperd dat het is gebaseerd op het doodsmasker en onmogelijk is het niet: de Romeinse portretkunst begon met doodsmaskers, die bij uitvaarten werden meegedragen. Romeinse portretten hebben daardoor vaak een heel realistisch karakter, hoewel er ook Romeinen waren die liever een wat geïdealiseerd portret hadden, zoals de Griekse mode voorschreef.

Fayyumportret

Nog een levensecht portret, ditmaal uit Egypte. Het is een zogeheten “Fayyumportret”: waar mummies tot de komst van de Romeinen een masker hadden van papier-maché, legde men in de Romeinse tijd liever een plankje over het gezicht van de overledene met een schildering. Onderzoekers hebben de schedels wel eens met de afbeeldingen vergeleken en zo vastgesteld dat de portretten heel accuraat waren. De bovenstaande Romein kunt u ontmoeten in de Antikensammlung in München.

Twee graven uit Kayseri

Uit de tuin van het museum in Kayseri in Turkije komen de twee bovenstaande grafstenen. In deze regio was het gebruikelijk om mensen te begraven met een zerk in de vorm van een gestileerd menselijk lichaam. De rechtse toont een overleden echtpaar dat een grafsteen deelt, en hoewel we geen individuele portretten hebben, heeft hun genegenheid de eeuwen overbrugd.

Grafsteen van Aqma

Deze mevrouw, met haar schitterende armbanden, halssnoeren, oorbellen en kapsel, heette Aqma. U zult het moeten doen met deze foto, want dit beeld is kapotgeslagen bij de recente plundering van het museum in Palmyra, waar Aqma zo’n achttien eeuwen geleden leefde.

Narkisos

Een van mijn favorieten: Narkisos uit Nihata in het huidige Libanon. De man was priester en draagt de beelden van zijn goden, Hadanares en Atargatis, op zijn borst.

Dame uit Trier

Een portret van een zeer voorname dame uit Trier. We weten niet precies wat het voorstelt, maar het staat vast dat deze fresco afkomstig is uit een deel van het keizerlijk paleis dat is gebouwd door keizer Constantijn de Grote. Tegenwoordig te bewonderen in het Bischöfliches Dom- und Diözesanmuseum.

Ananeosis

Ananeosis betekent “vernieuwing” en was de slagzin van de laat-Romeinse keizer Justinianus, die het imperium, dat in de voorgaande eeuw nogal wat terrein had verloren, wilde herstellen. In Libië had hij succes en werden zelfs nieuwe steden gesticht, zoals Theodorias (tegenwoordig Qasr Libya). Het portret van mevrouw Ananeosis wijst vooruit naar de Byzantijnse kunst van de Middeleeuwen: en face, weinig persoonlijk, met grote ogen, gestileerd, verleidend tot contemplatie. En die hand… de duim zit toch echt aan de verkeerde kant.