Recensie Zomergasten met Simone van Saarloos

RECENSIE - Aan het eind van de derde aflevering van Zomergasten 2015 stelde Simone van Saarloos voor om even armpje te drukken. Ter afsluiting van een prikkelend avondje. Het was een knipoog naar een eerder discussiepuntje over het lichaam en wat er zou kunnen gebeuren als je er wat bewuster mee omgaat. Zowel met rechts als met links won Simone van Saarloos binnen anderhalve seconde. Wilfried de Jong bood geen enkele tegenstand, tot ontgoocheling van Simone van Saarloos. Misschien was De Jong werkelijk niet in staat meer tegengas te geven. Het kan ook dat hij haar maar snel liet winnen, om ervan af te zijn. Ik vond het in ieder geval wel een beetje tekenend voor de avond, want ook in intellectueel opzicht was De Jong geen partij voor Van Saarloos. Niet dat hij heel veel domme vragen stelde, ik had alleen het gevoel dat hij heel veel liet liggen. En één keer kapte hij haar zelfs bruut af zonder het door te hebben, waardoor ik stellig de indruk kreeg dat hij niet aan het luisteren was.

Van tevoren, in haar promofilmpje, had Van Saarloos ons gewaarschuwd: ze ging het ons moeilijk maken. Ik maakte mij op voor een lange zit. Had er zin in. Want daar kijk je verdomme Zomergasten voor. Juist om later tegen het nageslacht te kunnen zeggen dat je ook die uitzendingen had uitgezeten waar geen einde aan leek te komen. Van die uitzendingen waarbij je luciferstokjes tussen de oogleden moet klemmen om het af te kunnen kijken. Van het soort dat zich pijnlijk traag voortsleepte, als een naaktslak over een scheermesje.

Maar nee hoor, de avond vloog voorbij. Misschien kwam dat ook wel door de verwachting die ze had geschapen. Ik had mij voorbereid op een flink stuk gedroogd cowboyvlees, maar kreeg een behoorlijk mals tournedos’tje voorgeschoteld. Met alles erop en eraan.

Ze wilde ons een universum binnen trekken, zei ze aan het begin van de uitzending. Niet zozeer opdat wij haar zouden leren kennen. Maar meer om ons te laten nadenken over hoe we zelf naar iets kijken. Nu zit ik mij, in mijn gelegenheidsgedaante van zelfgenoegzaam recensent, tot vervelens toe af te vragen hoe ik kijk. Dus dat trof. Wellicht dat niet-recensenten het wel een zeer taaie avond vonden, nu ze zich voortdurend de vraag moesten stellen hoe ze zich tot het gebodene moesten verhouden, maar deze jongen fietste fluitend langs alle fragmenten. Vijf minuten kijken naar het hoofd van een klaarkomende mooiboy? No problemo. Een geluidloos fragment over verwilderde paarden in Nevado? Gaan wij niet moeilijk over doen. Remco Campert en Rudy Kousbroek die zich vervelen in Parijs? Laat maar komen! We zullen het maar aan jeugdige overmoed wijten (Simone van Saarloos is pas 25, naar het schijnt), maar een moeilijke avond had ik niet.

Soit. Beter zo dan andersom. Laat ik eens beginnen bij Headshot, het fragment met het klaarkomhoofd. En hoe ik daar dan naar keek. En wat ik miste in de daaropvolgende discussie tussen De Jong en Van Saarloos. Wij zagen een jongen. Nu ik wil beschrijven hoe hij eruit ziet, moet ik ineens aan de zoon van Ron Brandsteder denken. What’s his name. Hij zit tegen een stenen muur en praat tegen een vrouw. Uit het gesprek wordt duidelijk wat er gaat gebeuren. Zij gaat hem pijpen. Vervolgens filmt de camera zijn hoofd. Zo nu en dan zien we wat haar heen en weer bewegen. Aan het hoofd van de jongen zien wij duidelijk dat hij geniet. Zo duidelijk dat ik mij afvraag of hij dit voor de camera doet. Halverwege de scène doet de jongen zijn T-shirt uit, op een manier zoals een vrouw een T-shirt uitdoet. Daar wil ik geen waardeoordeel over vellen (zo doe ik zelf ook mijn T-shirt uit, het gaat veel sneller dan wanneer je je kraag vat en het T-shirt over je hoofd sjort), maar doordat hij dit op deze specifieke wijze doet, zie ik ineens de porno-conventies van het vrouwelijk orgasme in zijn gelaatsuitdrukkingen. Hij is zo demonstratief aan het genieten gedurende de gehele pijppartij, met alle wisselende blikken van dien, dat ik me afvraag of het wel echt is. Maar juist deze vraag: wordt deze jongen hier daadwerkelijk gepijpt of worden wij enkel geacht dit te geloven, stellen Van Saarloos en De Jong zich niet. Misschien is ie ook niet essentieel, maar als die vraag niet essentieel is, dan zou ik graag hebben gezien dat ze het daarover zouden hebben. In plaats daarvan gaan Van Saarloos en De Jong er zonder er enige kanttekening bij te stellen vanuit dat het fragment authentiek is en hebben ze het over de kracht van het weglaten: omdat je de belangrijkste handeling niet ziet, zie je iets anders dan normaal. Terwijl ik dat juist dusdanig evident vond dat het van mij niet behandeld hoefde te worden.

In het fragment waarin Remco Campert bij Rudy Kousbroek op bezoek gaat, verzuimden de twee het nogmaals om het over authenticiteit te hebben. Terwijl ze bleef benadrukken Remco Campert zeer hoog te hebben zitten, maakte ze zich gematigd druk over de sufheid van het gefilmde leven. Terwijl ze in Parijs zaten bespraken Campert en Kousbroek De Telegraaf. Terwijl ze in Parijs zaten, bleven ze maar op dat kamertje zitten, wachtend op de inspiratie. Die vervolgens moest komen van de uitrukkende brandweer voor een klein binnenbrandje. Het kan aan mij liggen, maar ik kreeg stellig de indruk dat Van Saarloos de ironie van het filmpje ontging. Campert en Kousbroek waren hier zichzelf aan het spelen. Op een gegeven moment komt Kousbroek de kamer binnen en vraag aan Campert of hij al wat heeft. Waarop Campert opstaat, naar zijn schrijfmachine loopt, op het papier kijkt en zegt: “Nee, nog niks.” De twee waren hier bezig zichzelf aan het parodiëren: twee heren van een gezegende leeftijd die in het bruisende Parijs zitten, niet verder komen dan wat navelstaren en pas geïnspireerd raken als ze buiten brandweerauto’s zien.

Toen ik mijn vrouw erop wees dat Van Saarloos de ironie leek te missen, bracht zij de ironie van de ironie ter sprake, waarmee Harry Mulisch ooit de vinger op de zere plek bij Gerard Reve legde. (De ironie van de ironie betekent bijvoorbeeld dat geveinsd racisme echt racisme wordt als je het te lang volhoudt.) En via Harry Mulisch moest ik weer een Hannah Arendt denken (beiden schreven over het proces tegen Eichmann), die eerder die avond was langsgekomen in een fragment waaraan wat mij betreft wat vaker had gerefereerd mogen worden. De Duitse filosoof deed hierin twee uitspraken. De eerste uitspraak betrof het verschil tussen mannen en vrouwen. De interviewer vroeg aan Arendt op wat voor manier ze begrepen wilde worden. Ze antwoordde dat dit typisch een vraag van een man was. Mannen willen namelijk altijd invloed uitoefenen, terwijl zij daar totaal niet in geïnteresseerd was. Ik had graag gehad dat Van Saarloos haar licht op deze uitspraak liet schijnen. Gold dit ook voor Van Saarloos eigen werk? Deze uitspraak leek me daarnaast interessant omdat Van Saarloos meerdere malen liet blijken dat er belang aan te hechten te weten dat iets door een vrouw was gemaakt. Dat was bij de video van de klaarkomende jongen zo, maar bijvoorbeeld ook bij een fragment uit de film Girlhood van de Franse regisseur Céline Sciamma. Wilfried de Jong vond dit onzin. De film had net zo goed door een man kunnen zijn gemaakt. En toen hij dit zei, beaamde ze dit eigenlijk meteen. Maar meteen daarop kregen we een fragment te zien uit Kill Bill, waarin Uma Thurman begint aan het wraaktocht die leidt tot de dood van Bill. Met de opmerking van Hannah Arendt in het achterhoofd, had ik graag een discussie gezien over de vraag of deze film ook door een vrouw gemaakt had kunnen worden.

De tweede uitspraak van Hannah Arendt volgde direct op de eerste. In het vervolg van haar antwoord op de vraag wat zij bij haar lezers teweeg wilde brengen, zei ze dat ze enkel voor zichzelf schreef. Mocht ze alles kunnen onthouden wat ze dacht, dan hoefde ze niet te schrijven. Als zij in haar hoofd een gedachte kon formuleren waar ze het mee eens was, dan was zij tevreden. Omdat zij niet in staat was al die gedachtes te onthouden, schreef ze de belangrijkste gedachtes op. Slaagde ze er vervolgens in om haar gedachtes in adequate woorden om te zetten, dan leverde dit nogmaals een bevredigend gevoel op. Als lezers zich hier vervolgens in konden herkennen dan deed dat haar deugd, maar als ik het goed begreep waren de eerste twee stappen veruit het belangrijkste voor haar schrijverschap.

Ik heb haar columns nog nooit gelezen, maar als ik Simone van Saarloos zo hoor, wil zij meer dan Hannah Arendt: ze doet het niet alleen voor zichzelf, ze wil de wereld daadwerkelijk beïnvloeden. Terwijl: moet je dat wel willen? Of beter: werkt het willen niet averechts? Moet je niet, zoals Arendt en Campert en fotograaf Gregory Crewdson, ambiëren om precies te verwoorden of te verbeelden wat er in je hoofd zit en dat je taak ophoudt als je dat adequaat hebt gedaan? De vraag stellen, is ‘m beantwoorden. Maar de vraag werd niet gesteld. Waardoor eigenlijk precies gebeurde wat Van Saarloos had gewild: ik werd gedwongen zelf na te denken over wat ik zag. En het interessantste zat ‘m misschien wel in wat ze niet vertelde.