Post-atheïst | Mythische Jezus

COLUMN - Misschien had ik een ander vak moeten kiezen. Ik leg beroepshalve mensen dingen uit over de oude wereld. Mijn frustratie: als er in de media iets vreemds staat over de Grieken, Romeinen, Babyloniërs en wat dies meer zij, moet ik er steeds weer vragen over beantwoorden. Vanmorgen was het weer raak: zes mailtjes over het interview in de papieren Trouw met dominee Edward van der Kaaij, die denkt dat Jezus niet heeft bestaan.

Toevallig ben ik zijn boek De ongemakkelijke waarheid van het christendom. De echte Jezus onthuld aan het lezen. Noch daarvan, noch van het interview word je vrolijk. Het wemelt van de feitelijke onjuistheden. Volgens Van der Kaaij ontstaat religie uit een archetype over de op- en ondergaande zon: een idee dat honderd jaar over de uiterste houdbaarheidsdatum is. Dat Jezus een mythische figuur is die vervolgens niet meer zo werd herkend en daarom als historisch persoon werd beschouwd, blijkt volgens de dominee uit de geringe aandacht die Paulus besteedt aan Jezus’ aardse bestaan, waarbij hij eraan voorbijgaat dat Paulus schrijft aan mensen die de biografie van Jezus (voor zover überhaupt relevant voor een gelovige) al mondeling hadden vernomen.

Ook lezen we dat Jezus niet wordt genoemd in niet-christelijke bronnen. ‘Dat is vreemd,’ zegt Van der Kaaij, ‘want er wordt altijd gezegd dat hij zo’n enorme indruk heeft gemaakt’. Ofwel: de dominee herkent niet dat evangelisten nogal overdreven. Hij herkent ook niet dat zijn impliciete historische principe ‘iets is onhistorisch als het in maar één bron wordt genoemd’ betekent dat we ook afscheid moeten nemen van veel door hem zelf als historisch aangenomen feiten. Zijn scepsis over Jezus strekt zich niet uit naar de rest van zijn informatie.

De kern van de zaak is dat Van der Kaaij is blijven denken als orthodoxe gelovige: hij neemt de teksten van het Nieuwe Testament letterlijk, zonder kritisch te onderzoeken welke tendensen ze hebben. Nu zijn er tegenspraken tussen die teksten: Jezus sterft bijvoorbeeld in het Marcusevangelie met het verwijt dat God hem heeft verlaten, terwijl zijn laatste woorden in het Johannesevangelie een majestueus “het is volbracht” zijn. De lijst van zulke tegenspraken is eindeloos. De gelovige neemt het allemaal letterlijk en redeneert hoe hij de inconsistenties kan harmoniseren, Van der Kaaij neemt het even letterlijk maar redeneert dat het verhaal onwaar is.

Een historicus probeert daarentegen te achterhalen waarom de evangelisten verhalen vertelden zoals ze die hebben verteld, herkent zo de tendensen en vooringenomenheden en kan daarna onderzoeken op welke punten de evangelisten, ondanks verschillende visies op Jezus, overeenstemmen. Marcus legt de nadruk op het lijden van Jezus, Johannes op Jezus’ goddelijke natuur, maar beide erkennen dat Jezus is gekruisigd.

Het onderzoek dat ik hierboven samenvat, wordt al sinds de late achttiende eeuw uitgevoerd en er zijn duidelijke conclusies. Sommige zaken zouden de vroege christenen nooit hebben bedacht – de verering van een gekruisigde crimineel is maar één voorbeeld. Een ander nooit te verzinnen feit is dat Jezus had verwacht dat de Eindtijd nabij was geweest: als Van der Kaaijs scenario klopt dat de eerste christenen een mythische Jezus ten onrechte zijn gaan beschouwen als historische figuur, hebben ze wel prutswerk geleverd door hem ideeën toe te schrijven waarvan iedereen al wist dat ze onjuist waren. De tijd is immers gewoon doorgegaan. De ontdekking van de Dode Zee-rollen leverde een onafhankelijke bevestiging op van het standaardbeeld van Jezus als plattelandsmessias-met-Eindtijdverwachtingen: zijn optreden en zijn opvattingen over de Wet passen in de toenmalige joodse wereld als een hand in een handschoen.

Het ontstaan van het christendom – laten we zeggen: de twee eerste generaties – valt volledig te verklaren vanuit het pluriforme tempeljodendom. Er zijn vele tientallen parallellen aan te wijzen, zelfs voor op het eerste gezicht onjoodse ideeën, zoals Jezus’ goddelijke status. Er is geen enkele noodzaak om met Van der Kaaij en andere ‘mythicisten’ parallellen te zoeken in bijvoorbeeld de Egyptische Osiriscultus.

Niet dat er überhaupt geen overeenkomsten zijn tussen christendom en andere religies. De op zulke parallellen gebaseerde hypothesen over het ontstaan van de nieuwe godsdienst hebben echter een belangrijk nadeel: ze verklaren veel minder dan het standaardbeeld.

Ondertussen leidt de discussie over de vraag of Jezus heeft bestaan, af van het eigenlijke probleem: hoe komt het dat mensen twee eeuwen wetenschappelijk onderzoek negeren? Waarom kiest een Van der Kaaij voor een ‘als het niet letterlijk waar is, dan is het helemaal niet waar’, en waarom verdiept hij zich niet in het wetenschappelijke onderzoek? Wat pleit er tegen de historisch-kritische methode?

Het antwoord op die laatste vraag kan ik geven: oudhistorici leggen hun methode niet uit aan het grote publiek. U kunt het dus niet weten, Van der Kaaij kan het niet weten en ook de redactie van het Trouw-supplement ‘De Verdieping’ kan het niet weten, zodat men Van der Kaaijs kwakgeschiedenis niet heeft herkend. Dat probleem, onvoldoende vertrouwdheid met de wetenschappelijke methode, doet zich ook bij andere wetenschappen voor. Of het nu gaat om de straling van UMTS-masten, het Marokkanenprobleem, autisme of klimaatverandering: steeds blijken mensen de wetenschap minder geloofwaardig te vinden dan onwetenschappelijke ideeën.

Daar valt iets aan te doen en de meeste wetenschappen doen daarom hun voorlichting op twee niveaus: enerzijds bieden ze de feiten en anderzijds de methode, die immers de kwaliteitsgarantie vormt. Het KNAW/JA-advies Tussen onderzoek en samenleving vat het allemaal samen en biedt een kwaliteitsnorm voor wetenschapsvoorlichting. De geesteswetenschappen hebben dit advies echter genegeerd: er is bijvoorbeeld geen website, zelfs geen boek, waarin u de historisch-kritische methode krijgt uitgelegd. Dit is des te curieuzer omdat de Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek de universiteiten opdraagt hun inzichten over te dragen aan de samenleving, omdat voorlichting staat in de taakomschrijving van elke academicus en omdat het Rijk de informatieoverdracht via de eerste geldstroom geld financiert.

Van der Kaaijs mythische Jezus is te ondoordacht om interessant te zijn. Het onderwerp is echter wel belangrijk, want de verspreiding van kwakgeschiedenis is het gevolg van de onprofessionele maatschappelijke afzijdigheid van onze letterenfaculteiten. Als ik ‘De Verdieping’ mag adviseren: wijd liever een artikel aan de doodstrijd van de geesteswetenschappen dan aan de kwakgeschiedenis die daarvan het gevolg is.