Post-atheïst | Mythische Jezus

Foto: Post-Atheïst
Serie: ,

COLUMN - Misschien had ik een ander vak moeten kiezen. Ik leg beroepshalve mensen dingen uit over de oude wereld. Mijn frustratie: als er in de media iets vreemds staat over de Grieken, Romeinen, Babyloniërs en wat dies meer zij, moet ik er steeds weer vragen over beantwoorden. Vanmorgen was het weer raak: zes mailtjes over het interview in de papieren Trouw met dominee Edward van der Kaaij, die denkt dat Jezus niet heeft bestaan.

Toevallig ben ik zijn boek De ongemakkelijke waarheid van het christendom. De echte Jezus onthuld aan het lezen. Noch daarvan, noch van het interview word je vrolijk. Het wemelt van de feitelijke onjuistheden. Volgens Van der Kaaij ontstaat religie uit een archetype over de op- en ondergaande zon: een idee dat honderd jaar over de uiterste houdbaarheidsdatum is. Dat Jezus een mythische figuur is die vervolgens niet meer zo werd herkend en daarom als historisch persoon werd beschouwd, blijkt volgens de dominee uit de geringe aandacht die Paulus besteedt aan Jezus’ aardse bestaan, waarbij hij eraan voorbijgaat dat Paulus schrijft aan mensen die de biografie van Jezus (voor zover überhaupt relevant voor een gelovige) al mondeling hadden vernomen.

Ook lezen we dat Jezus niet wordt genoemd in niet-christelijke bronnen. ‘Dat is vreemd,’ zegt Van der Kaaij, ‘want er wordt altijd gezegd dat hij zo’n enorme indruk heeft gemaakt’. Ofwel: de dominee herkent niet dat evangelisten nogal overdreven. Hij herkent ook niet dat zijn impliciete historische principe ‘iets is onhistorisch als het in maar één bron wordt genoemd’ betekent dat we ook afscheid moeten nemen van veel door hem zelf als historisch aangenomen feiten. Zijn scepsis over Jezus strekt zich niet uit naar de rest van zijn informatie.

De kern van de zaak is dat Van der Kaaij is blijven denken als orthodoxe gelovige: hij neemt de teksten van het Nieuwe Testament letterlijk, zonder kritisch te onderzoeken welke tendensen ze hebben. Nu zijn er tegenspraken tussen die teksten: Jezus sterft bijvoorbeeld in het Marcusevangelie met het verwijt dat God hem heeft verlaten, terwijl zijn laatste woorden in het Johannesevangelie een majestueus “het is volbracht” zijn. De lijst van zulke tegenspraken is eindeloos. De gelovige neemt het allemaal letterlijk en redeneert hoe hij de inconsistenties kan harmoniseren, Van der Kaaij neemt het even letterlijk maar redeneert dat het verhaal onwaar is.

Een historicus probeert daarentegen te achterhalen waarom de evangelisten verhalen vertelden zoals ze die hebben verteld, herkent zo de tendensen en vooringenomenheden en kan daarna onderzoeken op welke punten de evangelisten, ondanks verschillende visies op Jezus, overeenstemmen. Marcus legt de nadruk op het lijden van Jezus, Johannes op Jezus’ goddelijke natuur, maar beide erkennen dat Jezus is gekruisigd.

Het onderzoek dat ik hierboven samenvat, wordt al sinds de late achttiende eeuw uitgevoerd en er zijn duidelijke conclusies. Sommige zaken zouden de vroege christenen nooit hebben bedacht – de verering van een gekruisigde crimineel is maar één voorbeeld. Een ander nooit te verzinnen feit is dat Jezus had verwacht dat de Eindtijd nabij was geweest: als Van der Kaaijs scenario klopt dat de eerste christenen een mythische Jezus ten onrechte zijn gaan beschouwen als historische figuur, hebben ze wel prutswerk geleverd door hem ideeën toe te schrijven waarvan iedereen al wist dat ze onjuist waren. De tijd is immers gewoon doorgegaan. De ontdekking van de Dode Zee-rollen leverde een onafhankelijke bevestiging op van het standaardbeeld van Jezus als plattelandsmessias-met-Eindtijdverwachtingen: zijn optreden en zijn opvattingen over de Wet passen in de toenmalige joodse wereld als een hand in een handschoen.

Het ontstaan van het christendom – laten we zeggen: de twee eerste generaties – valt volledig te verklaren vanuit het pluriforme tempeljodendom. Er zijn vele tientallen parallellen aan te wijzen, zelfs voor op het eerste gezicht onjoodse ideeën, zoals Jezus’ goddelijke status. Er is geen enkele noodzaak om met Van der Kaaij en andere ‘mythicisten’ parallellen te zoeken in bijvoorbeeld de Egyptische Osiriscultus.

Niet dat er überhaupt geen overeenkomsten zijn tussen christendom en andere religies. De op zulke parallellen gebaseerde hypothesen over het ontstaan van de nieuwe godsdienst hebben echter een belangrijk nadeel: ze verklaren veel minder dan het standaardbeeld.

Ondertussen leidt de discussie over de vraag of Jezus heeft bestaan, af van het eigenlijke probleem: hoe komt het dat mensen twee eeuwen wetenschappelijk onderzoek negeren? Waarom kiest een Van der Kaaij voor een ‘als het niet letterlijk waar is, dan is het helemaal niet waar’, en waarom verdiept hij zich niet in het wetenschappelijke onderzoek? Wat pleit er tegen de historisch-kritische methode?

Het antwoord op die laatste vraag kan ik geven: oudhistorici leggen hun methode niet uit aan het grote publiek. U kunt het dus niet weten, Van der Kaaij kan het niet weten en ook de redactie van het Trouw-supplement ‘De Verdieping’ kan het niet weten, zodat men Van der Kaaijs kwakgeschiedenis niet heeft herkend. Dat probleem, onvoldoende vertrouwdheid met de wetenschappelijke methode, doet zich ook bij andere wetenschappen voor. Of het nu gaat om de straling van UMTS-masten, het Marokkanenprobleem, autisme of klimaatverandering: steeds blijken mensen de wetenschap minder geloofwaardig te vinden dan onwetenschappelijke ideeën.

Daar valt iets aan te doen en de meeste wetenschappen doen daarom hun voorlichting op twee niveaus: enerzijds bieden ze de feiten en anderzijds de methode, die immers de kwaliteitsgarantie vormt. Het KNAW/JA-advies Tussen onderzoek en samenleving vat het allemaal samen en biedt een kwaliteitsnorm voor wetenschapsvoorlichting. De geesteswetenschappen hebben dit advies echter genegeerd: er is bijvoorbeeld geen website, zelfs geen boek, waarin u de historisch-kritische methode krijgt uitgelegd. Dit is des te curieuzer omdat de Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek de universiteiten opdraagt hun inzichten over te dragen aan de samenleving, omdat voorlichting staat in de taakomschrijving van elke academicus en omdat het Rijk de informatieoverdracht via de eerste geldstroom geld financiert.

Van der Kaaijs mythische Jezus is te ondoordacht om interessant te zijn. Het onderwerp is echter wel belangrijk, want de verspreiding van kwakgeschiedenis is het gevolg van de onprofessionele maatschappelijke afzijdigheid van onze letterenfaculteiten. Als ik ‘De Verdieping’ mag adviseren: wijd liever een artikel aan de doodstrijd van de geesteswetenschappen dan aan de kwakgeschiedenis die daarvan het gevolg is.

Reacties (18)

#1 Christian Jongeneel

Het meest schokkende lijkt me dat Van der Kaaij kennelijk heeft zitten pitten tijdens de colleges (want wat je hier vertelt maakt gewoon deel uit van universitaire theologie-opleidingen) en er toch in geslaagd is zijn bul te halen.

  • Volgende discussie
#2 trialanderr0r

Is dit niet weer gewoon min of meer de these van “The Golden Bough” van Frazier? (geen toegang tot papieren trouw op het ogenblijk (en Frazer zeer zeer lang geleden gelezen))

Overigens LOLs:

http://www.omroepgelderland.nl/web/nieuws-1/2082493/predikant-ontkent-bestaan-jezus-preekverbod-in-nijkerk.htm#.VM_IGC7Ba7Q

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#3 Jona Lendering

@1: Dat dacht ik ook en dat wilde ik aanvankelijk in mijn stukje meenemen. Maar ik ben er niet zeker van dat veertig jaar geleden in Kampen ook geschiedtheorie werd onderwezen.

@2: Ja, de ideeën over natuurgodsdiensten zijn ook door Frazer gepropageerd. Ze raakten in onbruik doordat die natuurgodsdiensten de oudste fase van religieus denken zouden hebben moeten zijn, maar niet werden gevonden toen we beter begrepen wat er aan Homerus c.s. voorafging. De Myceense godsdienst was geen natuurgodsdienst. Spijkerschriftteksten leren dat ook in het derde millennium v.Chr. de natuurgoden en -godinnen minder belangrijk waren dan bijv. de beschermgod van de koning en de oorlogsgod. Idem in Egypte.

Kortom, die natuurgodsdiensten schoven steeds verder terug naar het verleden. Ze zijn steeds daar waar we geen informatie over hebben. Kortom: kwakgeschiedenis.

We vernamen er weinig meer van tot de jaren negentig. In Nederland is het opnieuw geïntroduceerd door Bas Haring, aan het einde van zijn leuke boek “Kaas en de evolutietheorie”, waar hij doodleuk aanneemt dat de oudste vorm van religie er was om natuurverschijnselen te verklaren.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#4 trialanderr0r

@3 pfff… en in die tijd las ik ook nog Robert Graves en shit… :-)

Brutale vraag: kun je een leeslijstje samenstellen voor een lekeniemand die weer (echter ditmaal up-to-wetenschappelijke-date) in het prehomerische zou willen duiken?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#5 Jona Lendering

@4: Als je Mycene bedoelt, weet ik het niet. Voor het Nabije Oosten zou ik Eric Cline, 1177 BCE. The Year Civilization Collapsed lezen. Een prima inleiding over al die oude volken met aan het einde dus het drama van de Zeevolken-catastrofe.

https://rambambashi.wordpress.com/2014/05/04/collapsing-civilizations/

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#6 trialanderr0r

@5 thanks!

Hele kort door de bocht gegokte samenvatting van bevindingen post Frazer en andere natuurromantici: oer-religies gaan niet over het verklaren van natuurkrachten maar om het bevestigen van de identiteit van de stam…

Vast veeeeel te kort door de bocht, of gewoon onzin, wellicht – ben er veel te lang uit!

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#7 Prediker

…waarbij hij eraan voorbijgaat dat Paulus schrijft aan mensen die de biografie van Jezus (voor zover überhaupt relevant voor een gelovige) al mondeling hadden vernomen.

Volgens mij maak je je er hiermee iets te makkelijk van af.

We moeten dan namelijk aannemen dat er ongeveer in de jaren 30-33 een historische meneer Jezus heeft rondgelopen en gepredikt, die vrijwel onmiddellijk na zijn dood werd vergoddelijkt, en omschreven als kosmische verlossergod (Niet alleen door Paulus, maar ook in vóór-paulinische hymnen); en pas een generatie later vinden we aanwijzingen dat hij werd beschouwd als een werkelijk mens die in Galilea predikte en wonderen deed.

Paulus lijkt niks te weten van het leven van Jezus – geen verwijzing naar diens leer, de wonderen die hij deed, zijn proces of de lege graftombe; nogal curieus als de biografie van Jezus zo wijd en zijd bekend was – en beschrijft hem daarentegen consequent als een kosmische verlossergod die is gekruisigd door demonische machten, de wereldbeheersers van deze aeon (1 Corinthe 2:8).

Als Jezus een historische meneer is geweest, zou je toch op z’n minst enige polemiek verwachten over deze voorstelling van zaken. Genoeg sporen van polemiek bij Paulus, maar nou net niet op bovenstaand punt.

Daar zit dus een spanning in, en die spanning vraagt om een verklaring. De gebruikelijke verklaring is dan degene die jij geeft, met de toevoeging dat het Paulus niet uitkwam om de nadruk te leggen op Jezus’ leven en leer, omdat hij dan impliciet zou toegeven dat hij daar allemaal niet zelf bij was geweest en Petrus en de andere twaalf apostelen wel.

Het alternatief lijkt op het eerste gezicht veel eleganter. Wat nu als er helemaal geen historische meneer Jezus is geweest, en de apostelen Christus hebben ‘verzonnen’ uit een combinatie van schriftpassages (zoals de hemelvaart van Jesaja) en extatische visioenen; en dit pas in tweede instantie via een soort verhalend zedenspel bij Marcus wordt gehistoriseerd? Zoals Randel Helms laat zien in Gospel Fictions (1988) zijn grote delen van de evangeliën sowieso ‘reconstructies’ op basis van passages in het Oude Testament.

Dat is in ieder geval de argumentatie die neomythicisten als Earl Doherty en Richard Carrier volgen; en beiden zijn classici.

Toegegeven, het is onder historici een marginaal standpunt, het is ook bepaald niet gezegd dat hiermee het laatste woord is gezegd, maar om het eenvoudigweg af te doen als ‘kwakwetenschap’ op grond van allerlei te populariserende jezusmythe-boekjes, lijkt me ook weer wat te kort door de bocht. De spanning die Doherty blootlegt, lijkt mij reëel.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#8 zazkia

Ja ik zal hier wel een kogel schieten door de spreekwoordelijke kerk maar hoezo een debat hebben over of wat dan ook “bestaan heeft”.
Wat maakt het uit.
Als jezus nu zou leven, wat zou hij ervan vinden? Ik zou zelf, als ik al 2015 jaar dood was en toch nog enige notie had van wat er op aarde gebeurde, bij mezelf denken, “doe iets nuttigers, ga koffie inschenken voor de familie, wat had ik nou toch gezegd over naastenliefde, daarmee bedoelde ik heus niet elkaar de hersens inslaan over de historische achtergrond van mijn biografie”

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#9 trialanderr0r

@8
waarom het uitmaakt?

omdat je nooit los zal komen van je geschiedenis. en omdat het (dus) jouw geschiedenis is…

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#10 Henk van S tot S

Het zal nog wel even duren voordat het “Jezus-verhaal” tijdens de lessen over mythologie gepresenteerd wordt.

Intussen is kennis van Jezus e.d is wel handig voor het oplossen van kruiswoordpuzzels e.d. ;-)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#11 Bob de Jong

Dit is de zoveelste blogpost van Lendering waarin hij het mythicisme ridiculiseert, en al zijn posts bevatten dezelfde denkfouten:

1) Mythicisme heeft nauwelijks aanhang in Nederland. Wie kan er 3 hedendaagse Nederlandse mythicisten noemen? De overgrote meerderheid in Nederland gelooft dat er een historische Jezus was. De redenatie van Lendering volgend, moeten we dus eigenlijk concluderen dat het prima gesteld is met het geschiedenis onderwijs en sociale wetenschappen in Nederland.

2) Mythicisme wordt gecontrasteerd met de historiche Jezus (HJ) these, alsof deze 2 theorieen elkaar wederzijds uitsluiten. Echter, het zijn 2 theorieen, die ieder op eigen merites beoordeeld moet worden.

3) Het argument dat aangevoerd wordt als – enige – onderbouwing voor de HJ these snijdt weinig hout. Nl als wij 2000 jaar en 6000 km verderop vinden van een tekst dat “vroege christenen [dat] nooit hebben bedacht” is de tekst daarom historisch waarschijnlijk?
Wat moeten wij dan denken van een god die zijn vrouw bedriegt met een dozijn minnaressen, en die zijn goddelijke macht gebruikt om jonge meisjes te verleiden? Wie zou zoiets beschamends verzinnen over zijn god? Bestond Zeus dus daarom echt?
Of wie verzint er dat de grootste profeet van zijn geloof zomaar een moord gepleegd heeft? Dus daarom moet Mozes echt bestaan hebben?
Natuurlijk zijn dit geen argumenten voor historiciteit van deze karakters; en wat blijft er dan aan bewijs over?
4) Dat Paulus geen biografische details van Jezus geeft omdat zijn gehoor daar al van op de hoogte was, is een cirkelredenering; dit veronderstelt namelijk een historische Jezus

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#12 Prediker

Mythicisme wordt gecontrasteerd met de historiche Jezus (HJ) these, alsof deze 2 theorieen elkaar wederzijds uitsluiten.

@11 Dat doen ze toch ook? Als je stelt dat er een historische meneer Jezus heeft rondgelopen en dat het christendom is begonnen toen zijn leerlingen begonnen te verkondigen dat hij uit de dood was opgestaan, dan kun je dus niet tegelijkertijd volhouden dat het christendom is begonnen met het geloof in een kosmische verlossergod, die oorspronkelijk niet als historische persoon werd beschouwd die werkelijk op aarde had rondgelopen.

En andersom, als je stelt dat het christendom Jezus oorspronkelijk niet als historische persoon zag, dan kun je moeilijk volhouden dat er desondanks een historische meneer Jezus heeft rondgelopen waarop het geloof in Jezus was gebaseerd.

Het één sluit het ander dus wel uit. Als het ene waar is, kan het andere niet waar zijn en andersom.

Dat Paulus geen biografische details van Jezus geeft omdat zijn gehoor daar al van op de hoogte was, is een cirkelredenering…

Dit lijkt me een goed punt om in het oog te houden.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#13 CK

@11: Wat vreemd dat je het mythicisme verwaarloosbaar acht. Je zou kunnen denken aan de VARA-documentaire van Van Friesland of aan de mensen die ruimte krijgen op Frontaal Naakt, Marten van den Berg en Thomas Colignatus (die er een boek over schreef). Of kijk op het forum van Freethinker.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#14 Olav

Het is gewoon allebei waar. Er heeft inderdaad een historische Jezus geleefd en rondgelopen. Na zijn dood is hij snel een mythische figuur geworden. Einde verhaal.

(en welterusten)

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#15 Dramklukkel

@9:
“omdat je nooit los zal komen van je geschiedenis. en omdat het (dus) jouw geschiedenis is…”

Zijn geschiedenis…
Voor zover die geschiedenis zich dan echt heeft afgespeeld. De boodschap die @8 plaatst vind ik eigenlijk vele malen interessanter dan de geschiedkundige juistheid van een 2000 jaar oude overlevering uit een land ver ver van hier.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#16 Bob de Jong

@12: Waarom zouden slechts 2 theorieen beschouwd moeten worden (historische Jezus en mythicisme)? Er zijn vele alternatieven, waarschijnlijk meer dan ik zo kan noteren. Bijvoorbeeld (zonder dat ik hiermee aangeef wat ik plausible of waarschijnlijk vind):
a) Marcus heeft het verhaal verzonnen (en andere evangelisten volgen Marcus, daarover zijn de geleerden het eens); is dat zo vreemd? Kan Tolkien heel Middle Earth met al zijn bewoners verzonnen hebben? Of George Lucas het Star Wars universum? Conan Doyle met zijn Sherlock Holmes?
b) Marcus bewerkt en harmoniseert verhalen uit andere bronnen, zoals het oude testament (Septuagint), Homerus, Euripides etc. Er is ruim literatuur die de parallelen aantoont.
c) Marcus combineert tradities over verschillende personen tot 1 verhaal. Dit is de gangbare theorie over Abraham, Jacob, Mozes e.d..

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#17 Bob de Jong

@13: Ik denk niet dat Jan van Friesland een mythicist is; hij beweert dat de verhalen over Jezus gebaseerd zijn op Julius Ceasar (die geen mythische verschijning was).

Marten van den Berg belicht de boeken van Richard Carrier, en zegt daarover dat “zijn zaak voor een compleet mythologische Jezus niet waterdicht” is. Lijkt me te dun om van den Berg tot de mythicisten te rekenen.

Ik denk dat Thomas Colignatus het best als agnost omschreven kan worden. Hij schreef hier een boek over, en zegt zelf (in Frontaal Naakt) over zijn boek: “Hier ben ik teleurgesteld dat de impact nog zo gering is.” Komt dus overeen met mijn inschatting.

Freethinker is een allegaartje, maar noemt zich nergens mythicistisch; de doelstelling is o.a. om atheisme uit te dragen, dat is niet hetzelfde als mythicisme.

Waar verstoppen al die mythisten in Nederland zich toch?

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#18 Dridden Tirbelli

@7 Jezus is niet gekruisigd. Waarom worden mensen dan gekruisigd in jouw kalifaat?
Een dominee heeft gezegd dat Jezus persoonlijk ingreep toen Saulus op weg was naar Damascus.

  • Vorige discussie