ACHTERGROND - Het “Huis voor klokkenluiders” wordt voorlopig nog niet gebouwd. De indieners van het wetsontwerp ter bescherming van klokkenluiders kregen vorige maand in de Eerste Kamer zoveel kritiek dat ze hun voorstel hebben aangehouden om het aan te passen aan enkele fundamentele bezwaren.
Het belangrijkste bezwaar van de senatoren tegen het plan van Van Raak (SP) c.s. was de plaatsing van het beoogde instituut bij de Nationale Ombudsman. Het “Huis” zou zich ook met de particuliere sector bezig gaan houden en daar heeft de Nationale Ombudsman volgens de Grondwet niets over te vertellen. Het instituut zou verder twee niet goed verenigbare functies hebben: adviseren van de klokkenluider en het onderzoeken van de misstand. Nu komt er voorlopig in Nederland nog geen verbetering in de bescherming van klokkenluiders, een onderwerp dat al sinds het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw op de agenda staat.
Nederland staat in dit opzicht bepaald niet alleen. Engeland heeft een heel behoorlijke regeling voor de meeste whistle blowers en zo zijn er nog wel een paar landen. Maar in de rest van de wereld loopt de klokkenluider net als hier grote kans om in het verdomhoekje te belanden, ontslagen te worden en ziek, depressief, berooid en uitgekotst door de collega’s te eindigen. Ook degene die het nobele doel had een maatschappelijke misstand in zijn of haar bedrijf aan te kaarten. Ondanks het maatschappelijke en ook economische voordeel dat openbaarmaking van misstanden kan hebben krijgt de doofpot in veel gevallen de voorkeur.
Een laatste redmiddel
De Britse whistle blower Annie Machon, een voormalige MI5 spion, noemde klokkenluiders deze week op een internationaal congres over de bescherming van klokkenluiders ‘een laatste redmiddel’ voor organisaties waar het fout loopt. Elke organisatie beschikt als het goed is over de nodige correctiemiddelen die voorkomen dat iemand, een hele afdeling of een een heel bedrijf over de schreef gaat. Maar vaak is er sprake van een gesloten cultuur waarin iedereen elkaar in principe dekt. Met alle risico’s van dien. Als iemand dan toch z’n vinger op steekt om een misstand te melden zou je dit moeten aangrijpen. Maar als zo iemand nul op rekest krijgt en na enige tijd de publiciteit zoekt is het eigenlijk al te laat. Het bedrijf zou er in feite ook mee gebaat zijn als een klokkenluider anoniem in een beschermde omgeving zijn verhaal kan doen en er een onafhankelijk onderzoek wordt gedaan. Om alsnog iets recht te kunnen zetten en schade te voorkomen. Maar in de meeste gevallen is de klokkenluider de kwaaie pier en wordt hij binnen het bedrijf geïsoleerd en onschadelijk gemaakt of op grond van gebrek aan loyaliteit via de arbeidsrechtelijke weg geloosd. En bij het uitblijven van een degelijke bescherming zullen vele potentiële klokkenluiders hun mond houden om geen risico te lopen. Nog afgezien van de inschatting “dat er toch niets verandert”.
Wat is een klokkenluider?
Nederland heeft sinds kort wel een Adviespunt Klokkenluiders, een van de organisatoren van het congres. Dit Adviespunt biedt geen bescherming, maar geeft wel advies aan mensen die overwegen naar buiten te treden met een maatschappelijke misstand nadat ze daarvoor binnen het bedrijf geen gehoor hebben gekregen. Het probeert ook meer begrip te kweken voor de rol van de klokkenluider. En dat is waar de bescherming feitelijk ook zou moeten beginnen. En goede definitie van een klokkenluider blijft lastig. Juristen zijn er ook nog niet uit. En dat geldt nog meer voor het begrip “maatschappelijke misstand”. Niet elke misstand heeft een zo groot maatschappelijk belang dat het openbaren ervan ondergeschikt kan worden gemaakt aan bedrijfsbelangen, geheimhoudingsplicht of andere arbeidsrechtelijke verplichtingen. Het Adviespunt noemt als voorbeelden: fraude, corruptie, intimidatie, milieudelicten, discriminatie, overtreding van veiligheidsvoorschriften, slechte zorg aan hulpbehoevenden en kartelvorming. Het zijn misstanden die het publieke belang raken en daarom niet verborgen mogen blijven omdat ze anderen, klanten, omwonenden, de staat, het milieu, schaden.
Falende verantwoording
Anna Myers, jurist en coördinator van het Whistleblowing International Network (WIN), ziet het optreden van klokkenluiders als een signaal dat er iets mis is met de verantwoording binnen organisaties en van organisaties naar de stakeholders. Juridische maatregelen zijn geen definitieve oplossing voor dit achterliggende probleem. Er moet ook geïnvesteerd worden in de organisatiecultuur. Groepsdwang kan er voor zorgen dat misstanden blijven bestaan en dat klokkenluiders geen kans krijgen of, als ze het wel proberen, al snel onschadelijk worden gemaakt. Uiteindelijk zijn de meeste mensen toch geneigd zich te conformeren aan de bestaande macht, uit zelfbehoud, gemakzucht of om welke reden dan ook. Daarom is het zo belangrijk dat er buiten het bedrijf mensen zijn die de klokkenluider wel willen steunen. En dat er mogelijkheden zijn om zonder risico te lopen je verhaal kwijt te kunnen.
De rol van de media
Daar komt de rol van de journalistiek in beeld. In Nederland heeft een aantal media vorig jaar het initiatief genomen voor Publeaks. Hier kan iedereen veilig en anoniem lekken naar de pers. In veel landen zijn soortgelijke sites. De informatie die mensen er droppen zadelen de media wel weer met een eigen verantwoordelijkheid op. Er zal goed onderzoek moeten worden gedaan voordat je iets kunt publiceren. En degene die gelekt heeft moet goed beschermd blijven. Media en klokkenluiders hebben echter niet altijd precies hetzelfde belang. Er kunnen verschillende opvattingen bestaan over het verhaal dat gebracht zou moeten worden.
Transparantie?
In diverse maatschappelijke schandalen is een tekort aan verantwoording en toezicht een belangrijk onderdeel van het probleem. Het is daarom nogal tragisch dat er in de politiek zo weinig vaart gemaakt wordt met een degelijke regeling voor de bescherming van klokkenluiders. Zij kunnen namelijk hun steentje bijdragen aan de “transparantie” waar onze volksvertegenwoordigers nu zo machteloos om blijven roepen.