Zomergast Ivo van Hove koestert zijn geheimen

RECENSIE - ‘Je moet de draad helpen zijn juiste richting terug te vinden’ zei de Duitse vertaalster van Dostojevski in een fragment uit ‘Die Frau mit den 5 Elefanten’. Ze was een wit overhemd aan het strijken. De belangrijkste draad die ik in deze laatste aflevering van Zomergasten 2019 heb kunnen vinden, was die van het geheim. ‘Geheimen moet je koesteren’, zei zomergast Ivo van Hove. Zowel in het leven als in de kunst. Er moet iets zijn waar je net niet je vinger achter kan leggen. Dan pas wordt het interessant. ‘Dat wat je weet, dat weet je al.’ Wanneer je alles kan rationaliseren, betekent dit niet dat je iets goeds hebt gemaakt. Kortom: je moet iets aan de verbeelding overlaten. Dat geldt voor theater, maar ook voor Zomergasten.

Ivo van Hove noemt z’n toneelstukken gemaskerde autobiografieën, vertelde Janine Abbring aan het begin van de uitzending. Van Hove vroeg haar om dat serieus te nemen. Met zijn stukken zegt hij wat hij denkt, voelt en vindt. Maar Janine Abbring wilde tijdens deze uitzending het liefst ietsje verder gaan. Dat masker moest zakken.

Dat leverde een boeiend gesprek op vol met prikkelende antwoorden, maar soms wrong Abbring zich in al te moeilijke bochten om de ontmaskering te forceren. In de aanloop naar het fragment van Wong Kar Wai’s Happy Together, vroeg Abbring wat Van Hove ervan vond dat zijn vriend en vaste decorontwerper (sorry: scenograaf) zo nu en dan voor andere regisseurs werkt. Van Hove zei dat hij dit geweldig vond. Abbring geloofde het niet. Was hij niet bang dat zijn partner het ergens anders leuker vond? Ze haalde zelfs Bambi erbij, waarmee Van Hove de avond was begonnen. Sinds Bambi had hij toch verlatingsangst? Van Hove lachte het weg. ‘Dit spoor loopt vast’, zei hij. Maar Abbring pakte door. ‘Je vertelt heel veel persoonlijke verhaaltjes’, zei Abbring, ‘maar je stopt precies op het moment dat je wil dat het stopt en je vertelt nooit meer dan dat. Gaat dat masker nooit af?’ ‘Dat masker gaat heel vaak af’, zei Van Hove. Maar niet vanavond, zag ik Abbring denken, enigszins teleurgesteld.

Of het masker nu wel of niet af ging, deed er helemaal niet toe. Zoals Van Hove al zei: niet alles hoeft expliciet uitgelegd te worden. Hij vertelde levendig over zijn jeugd in het lintdorp Kwaadmechelen. Aan de ene kant woonden de boeren, aan de andere kant de Italiaanse mijnwerkers. Als zoon van een apotheker hoorde hij bij niemand. Hij had bovendien nergens talent voor. Althans, niet voor bügel spelen en voetballen. Pas toen hij op elfjarige leeftijd naar het internaat ging, kwam hij tot bloei. Daar ontdekte hij zijn liefde voor het theater. En voor het geschreven woord. En voor een jongen die op zestienjarige leeftijd overleed door een fietsongeval. Hoewel nog steeds bedroefd over dit verlies, prees Van Hove zichzelf gelukkig dat hij op zo’n jonge leeftijd al zoveel had meegemaakt.

De rest van het vraaggesprek ging vooral over het geheim van goede kunst. Hoe kan het bijvoorbeeld dat iets wat zo overduidelijk artificieel is als een pratend babyhertje, jou toch tot in het diepste van je hart kan raken? Hoe kom je tot iets waarachtigs? Van Hove liet verschillende voorbeelden zien. In The Rider liet de Chinese regisseuse een echte rodeo-cowboy zichzelf spelen. Je wist niet of je nu naar een documentaire, een speelfilm of iets er tussenin zat te kijken. We zagen hem een paard temmen. Van Hove noemde dit een van de mooiste liefdesscènes die hij ooit had gezien.

Of neem de repatriëring van zestien lichamen die in de ramp met de MH17 waren omgekomen. Geen fictie, maar de realiteit. De kalme, strak geregisseerde rituelen werden zo helder en vanzelfsprekend uitgevoerd, dat het puur theater werd. Zo schep je volgens Van Hove de ruimte voor een gezamenlijke catharsis: het moment dat bij iedereen geest en lichaam samenvallen zodat er een emotionele zuivering kan plaatsvinden.

Het geheim van goede kunst zit ’m in het geheim. Het publiek mag er geen weet van hebben. Zie het fragment met Ivo van Hove’s grote voorbeeld Patrice Chéreau die met zijn acteur Pascal Greggory een essentiële scène repeteert. Tijdens de repetitie laat Chéreau zijn acteur erachter komen waar het stuk over gaat: over seksuele verlangens. ‘We zeggen het niet tegen het publiek, anders is het niet interessant meer’, zegt Chéreau.

Nadat Van Hove een fragment van Happy Together van Won Kar Wai (‘de edelsmid van de rauwe emotie’) heeft laten zien, zegt hij: ‘Het geheim van de liefde tussen twee mensen is het geheim van de liefde tussen twee mensen.’ Het mooie van de scène uit Happy Together is dat je niet zeker weet wat er in het hoofd van de hoofdpersoon speelt. Naar wie gaat zijn verlangen uit? ‘Het achterhouden van informatie is het belangrijkste instrument dat je hebt’, had Ivo van Hove eerder gezegd over zijn vak als theaterregisseur.

Tot het einde leek Van Hove volledig in controle te zijn (je bent een regisseur of je bent het niet). Maar toen liet hij het fragment met David Bowie zien. In de maanden voor diens overlijden had Van Hove intensief met Bowie samengewerkt aan de musical Lazarus. Hij wist dat Bowie stervende was en had beloofd dat geheim te houden (wat hem gelukt was, Van Hove onderkent nu eenmaal het belang van geheimen, zoals inmiddels wel duidelijk was.) Bowie, op zijn beurt, was het gelukt zijn eigen dood samen te laten vallen met zijn kunst. ‘Bijna alsof het geënsceneerd was’, zei Van Hove. Toen het fragment met David Bowie was afgelopen, was Van Hove in tranen. Hij kon hier niet naar kijken zonder te huilen, zei hij. ‘En dan neem ik het hier naartoe’, mompelde hij, alsof hij die keuze vervloekte. Maar ergens had ik zo het vermoeden dat hij het risico bewust had genomen. Het was alsof hij hiermee zijn punt illustreerde dat theater de belangrijkste kunstvorm van de 21e eeuw wordt, omdat het live is en er onverwachte dingen kunnen gebeuren. Dit was ook live. En ook dit was een overduidelijke catharsis: lichaam en geest, kunst en werkelijkheid, mens en geheim, alles viel samen. Het masker voorbij. In het allerlaatste bedrijf. Mooier kon niet.

En of dit zo geregisseerd was of niet, weet alleen Ivo van Hove.