Vrije wil is een noodzakelijke fantasie

COLUMN - Mogelijkheden zijn oneerlijk verdeeld. Dat betekent volgens Jurriën Hamer niet dat we direct moeten herverdelen, maar moeten nadenken in hoeverre dat het gevolg is van gelukkig toeval of eigen initiatief.

We dreigen vanavond een onthutsende conclusie te trekken: als je de wereld wetenschappelijk bekijkt, en al wat leeft en beweegt uitsplitst in oorzaak en gevolg, kom je het fenomeen vrije wil niet tegen. Iets komt simpelweg nooit voort uit niets. Daardoor is je succes in de wereld nooit te danken aan je eigen keuzes, maar aan de genen, ouders, vrienden en andere omgevingsfactoren die jouw bewustzijn door dit leven heen stuwen.

Tja. Dat is bepaald geen nieuws in de filosofie, en de repliek is daarom bekend: wij kunnen onszelf alleen begrijpen als vrije en verantwoordelijke mensen. Vrije wil is een noodzakelijke fantasie.

Prof. Robeyns classificeert dit onvermijdbare verlangen als een kwestie die losstaat van het ideaal van een rechtvaardige samenleving – ik hoorde gelijk, ver weg maar onmiskenbaar, het schrapende geluid van Immanuel Kant die zich omdraait in zijn graf. Trouwens, als ze eenmaal in een graf zouden liggen, zouden Prof. Beyleveld en Duwell waarschijnlijk nog meer kabaal maken. Onszelf beschouwen als vrij is namelijk geen op zichzelf staande prettige beleving, maar de basis van ons hele zelfbegrip, alsook de basis van al ons morele denken. Als we niemand meer verantwoordelijk kunnen houden voor zijn of haar handelen, heeft nadenken over moraal geen enkel nut en moeten we ook maar stoppen met het filosofisch café, dat toch al wat veel op de praktische filosofie leunt.

Onze wens om in vrijheid ons eigen leven op te bouwen vormt juist de kern van een rechtvaardige overheid, die ervoor moet zorgen dat eenieder dat in gelijke mate kan proberen. Rechtvaardigheid is daarmee de overkoepelende synthese van de vrijheidseisen van alle mensen, waar natuurlijk ook waarden als duurzaamheid en efficiëntie onder vallen. Wat is duurzaamheid anders dan het verzekeren van een goed leven voor toekomstige generaties, en efficiëntie anders dan mensen het maximale geven van wat onze wereld aan mogelijkheden te bieden heeft.

Prof. Robeyns heeft uiteraard gelijk dat talenten en mogelijkheden nogal oneerlijk verdeeld zijn – maar dit zou niet onmiddellijk tot een radicale herverdeling moeten leiden, maar tot een diepgaande reflectie over welke grens de mens zelf stelt aan zijn vrijheidsopvatting. We houden elkaar niet voor alles verantwoordelijk, en laten bewust ruimte over voor de wereld van oorzaak en gevolg; een manisch depressief iemand verdient de hulp van gezondere mensen en een bepaalde mate van vergeetachtigheid nemen we elkaar niet kwalijk. Laten we een voorbeeld nemen aan het strafrecht, waar al eeuwenlang een fijne lijn getrokken wordt tussen dat wat we opzettelijk doen en dat wat per ongeluk gebeurt.

Tot slot een waarschuwing. Zo’n verhaal over onze veronderstelling van vrijheid is niet alleen een filosofische noodzakelijkheid, maar zeker ook een politieke. Denk maar niet dat velen in Den Haag zullen accepteren dat mensen de vrijheid missen om een beter leven voor zichzelf op te bouwen, en er daarom radicale re-distributie nodig is. De politieke traditie van de 20ste eeuw is gegrondvest op precies de tegenovergestelde gedachte! En maar zeer weinig mensen zijn te porren voor het idee dat alles wat ze hebben een gelukkig toeval is, en alles wat ze missen te wijten is aan natuurwetenschappelijke pech.

Aan het einde van de dag zijn we volgens mij allemaal mensen die vooral trots op zichzelf willen zijn.

Afbeelding: beeld van Baruch Spinoza, een filosoof die de vrije wil afwees.