Vangnet in Venlo: een week bij de sociale dienst

REPORTAGE - De sociale dienst was vroeger een uitkeringsfabriek, maar is getransformeerd tot een veelarmig vangnet van een welvaartsstaat in crisis. Sjors van Beek liep een week mee me de dienst. Vandaag het eerste deel van drie.

Je zou bijna vergeten dat Nederland tot de hoogst ontwikkelde landen ter wereld behoort, in deze vergadering van de gemeentelijke stuurgroep “Vervuilde woningen” in Venlo. Medewerkers van de sociale dienst, maatschappelijk werk, de geestelijke gezondheidszorg en de woningcorporatie bespreken enkele schrijnende gevallen van vereenzaamde, vervuilde, verwaarloosde cliënten.

Zoals mevrouw B., 56 jaar oud. Ze woont in een flatje in een minder florissante wijk van Tegelen, een van de dorpen van de gemeente Venlo.
‘De zus heeft aangegeven dat mevrouw een erg vervuilde woning heeft en zichzelf verwaarloost’, zo melden de notulen van een vorige vergadering. ‘Mevrouw is werkzaam bij de WAA (sociale werkplaats). Daar hebben ze haar naar huis gebracht wegens ernstige verwondingen die zijn gaan ontsteken aan haar benen. Thuis troffen ze de vervuilde woning aan. Mevrouw zou het vuil niet buitenzetten waardoor er veel ongedierte in huis was en als je naar binnen gaat word je verwelkomd door een deken van vliegen. Wegens de wonden aan haar benen is ze na veel pushen opgenomen in het ziekenhuis waar zij momenteel nog verblijft. Mevrouw is volgens haar zus en dochter van zus niet in staat om zelfstandig te wonen. Ze zou vergeten om te eten, is wellicht cognitief beperkt maar dit is nooit getest. Ze heeft problemen met de financiën (ze betaalt onder andere nog steeds een schuld van een bouwvereniging in Zuid-Limburg waar ze twintig jaar geleden woonachtig was). Of de kosten van de woning momenteel goed betaald worden is niet duidelijk aangezien de stroom ook hier al een keer afgesloten zou zijn’.

Derde-Wereldtoestanden

Het zijn Derde-Wereldtoestanden. Met dat verschil dat er in Nederland een sociale dienst is om de ergste nood te lenigen. Enkele weken na het eerste contact is mevrouw opgenomen in een verpleeghuis, aangemeld voor begeleid wonen, en haar oude woning is opgezegd en schoongemaakt.

De sociale dienst, de uitkeringsfabriek van weleer, is getransformeerd tot het veelarmige vangnet van een welvaartstaat in crisis. De sociale ellende groeit, het beroep op de gemeente als redder in nood dus ook. Maar de budgetten slinken onder invloed van rechtse no-nonsense-kabinetten elk jaar weer verder. De medewerkers van de sociale dienst, de werkcoaches, de rechtmatigheids- en doelmatigheidscoaches en hoe ze allemaal mogen heten, roeien met de riemen die ze hebben. Ze proberen naarstig en soms onverbiddelijk het kaf van het koren te scheiden: wie kan werken, moet zijn eigen broek ophouden, zodat er meer geld over blijft voor de ècht hulpbehoevenden.

Ik liep een volle week – maandagochtend tot vrijdagmiddag – mee op de afdeling WIZ (Werk, Inkomen & Zorg) van de gemeente Venlo, om het proces achter de schermen in beeld te brengen. Hoe beoordeel je wie er recht heeft op staatssteun? Hoe pak je fraude aan? En welke vormen van hulp zijn er beschikbaar voor de losers en de pechvogels van Nederland anno 2013?

Afhouden

Het personeel van de sociale dienst in Venlo is gewend aan afhouden. Filteren is wellicht een beter woord: een verfijnd systeem van zeef na zeef pikt de mensen er uit die géén recht hebben op een bijstandsuitkering. ‘Heel lang stond de deur hier wagenwijd open. Tegenwoordig is er minder geld en wordt aan de voorkant flink geknepen’, vertelt senior werkcoach Mike Dikkers (32). ‘Wie voorbij het poortje komt, heeft dus ook echt recht op een uitkering’.

Wie kansen op een baan heeft, wordt intensief aan de hand genomen. ‘We proberen iemand hoe dan ook bij een werkgever binnen te krijgen, per telefoon, met een mooi video-CV, desnoods per taxi. We moeten inventief zijn. Voor elke nieuwe klant moet er ook eentje uitstromen, het bestand mag niet groeien’, vertelt Dikkers.

En anders dan voorheen doet de sociale dienst (met in totaal 133 fte aan personeel voor de gemeenten Venlo en Venray samen) dit begeleiden naar werk voortaan zelf. Tot 2009 werd het ene na het andere reïntegratietraject ingekocht. ‘Dat was het enige wat telde: of we genoeg mensen in een traject hadden’, zegt de een. ‘Het sloeg nergens op. Allemaal zinloze opleidingen zonder enig perspectief, à 6000 euro per stuk’, zegt de ander.

Vleespotten

De weg naar de vleespotten van de verzorgingsstaat blijkt in Venlo tegenwoordig één lange hordenloop. Elke niet gehaalde hindernis, elke gemiste afspraak, elk te laat ingeleverd papiertje betekent “terug naar start”: opnieuw aanvragen en achter aan sluiten.

Op deze manier komen de meest behoeftigen en de meest gemotiveerden vanzelf bovendrijven, vertellen de coaches. ‘We moeten keuzes maken, wie geven we aandacht en wie niet? Hoe minder uitkeringen en hoe meer mensen uitstromen naar werk, hoe beter voor de gemeente, financieel gezien’, vertelt plaatsvervangend afdelingshoofd Edwin Vaassen (46).

Venlo telt bijna 2400 bijstandsgerechtigden ouder dan 27 jaar, van wie er zo’n 1500 worden gerekend tot het “granieten bestand”, de groep die ‘van jongs af aan nooit perspectief heeft gehad en die ook nooit meer aan het werk zal komen’. De verslaafden, de psychisch gestoorden, de mensen met zulke hoge schulden dat ze elke motivatie zijn verloren. En de mensen die al decennia lang ongemoeid een uitkering vangen. ‘Maar tegenwoordig laten we die niet meer achter de geraniums zitten. We proberen ook hen te activeren, bijvoorbeeld voor vrijwilligerswerk in de wijk. Mensen die ontevreden thuis zitten zijn vaak ongezond of geven overlast, en dat kost de samenleving ook geld. En we willen voorkomen dat hun kinderen zich later óók weer bij ons melden’. Bovendien, zo is de ervaring, trekken de werkelijk ongemotiveerden hun uitkeringsaanvraag vaak zelf al in als ze horen dat ze niet meer ongestoord op de bank kunnen hangen. Vaassen: ‘We waren een administratiekantoor van het ministerie van Sociale Zaken: hoppa, uitkering verstrekken en klaar. Maar die tijd is voorbij’.

Digitaal want goedkoper

Venlo werkt sinds kort met een nieuwe systematiek. Waar voorheen zoveel mogelijk digitaal – want goedkoper – werd gewerkt, gelooft Venlo tegenwoordig juist in zoveel mogelijk persoonlijk klantcontact. Dat botst dus met de werkwijze van het UWV, met wie de gemeente het “Werkplein” deelt in een kantoor in de binnenstad. ‘Als mensen tijdens de WW jarenlang alleen digitaal contact hebben gehad met het UWV en daarna bij ons belanden, kunnen wij weer van voren af aan beginnen om hen te motiveren’, moppert Vaassen.

Wie in Venlo tegenwoordig bijstand nodig heeft, schrijft zich via Werk.nl nog wel online in als werkzoekende maar moet daarna zelf bellen met een ‘rechtmatigheidscoach’. Die toetst basaal of er geen recht is op WW, of de aanvrager samenwoont met een verdiener of dat er andere redenen zijn om meteen ‘nee’ te verkopen. Gaat het licht op groen dan volgt – meteen de volgende dag – een intake-gesprek. Daar wordt, aan de balie op het Werkplein, dieper ingegaan op alle mogelijke twijfels en bijzonderheden. De coach neemt ook onder de loep hoe de aanvrager de afgelopen jaren in zijn levensonderhoud heeft voorzien. En, de medewerkers maken er geen geheim van, er wordt gezocht naar een reden om ‘dubieuze’ aanvragers te kunnen weren. ‘Als iemand bijvoorbeeld is gepakt voor een hennepkwekerij, dan vragen we naar de financiële boekhouding van die kwekerij. Die kunnen ze uiteraard niet leveren. Wij mogen de aanvraag dan weigeren met als motief dat de aanvrager vermoedelijk beschikt over eigen vermogen’, aldus meerdere coaches.

Hoe streng de procedure is, merkt de 30-jarige Ruud. Uit de systemen blijkt één lange geschiedenis van detentie, openstaande boetes en teruggevorderde uitkeringen. Coach Huub Verheijden (56) legt hem grondig op de grill. Waarom heeft hij exact vastgezeten? Hoe zat dat met die inval wegens drugs in zijn kamerpand? Komt daar nog een rechtszaak van? Waarom is zijn tijdelijke contract vorige maand niet verlengd? ‘Eén keer verslapen, één keer een lekke band, en de chef vond me niet goed genoeg’, vat Ruud samen. Coach Verheijden wil het toch navragen. ‘En als je verwijtbaar werkeloos bent, begin je al met een maatregel: de eerste maand géén uitkering’, waarschuwt hij. ‘Het stoort me gewoon dat je deze kans hebt laten schieten. En als de sociale recherche later uitvindt dat je hebt geleefd van drugshandel, kun je het vergeten, dat zeg ik je eerlijk!’. Uiteindelijk strijkt Verheijden over zijn hart: Ruud mag door naar de volgende ronde: de workshops.

Aanvragers van bijstand in Venlo moeten verplicht tien dagdelen aan workshops volgen vóórdat hun aanvraag formeel in behandeling wordt genomen. Rechten & plichten in de bijstand, ‘empowerment’, solliciteren, netwerken, presentatie, CV maken, vacatures zoeken: alles wat een werkwillige nodig heeft om klaargestoomd te worden voor de arbeidsmarkt. Ook is er een les over ‘omgaan met minder geld’, gericht op het vermijden van schulden. Halverwege de vier weken workshops worden de feitelijke aanvraagformulieren pas uitgereikt en gaan de termijnen lopen.

Het is, opnieuw, een testcase. Wie tijdens de workshops te laat komt, of zich ongemotiveerd opstelt, wordt aan de zijlijn gezet. Kennelijk, zo is de officiële redenering, is meneer of mevrouw dan niet heel hard op zoek naar werk. En ‘niet-werkzoekend’ betekent geen uitkering, luidt het credo tegenwoordig in deze provinciestad aan de Maas.

Dit verhaal is ook in de Groene Amsterdammer van 21 februari verschenen.

Morgenavond 19.00 uur, deel 2.