Tolkien, Hulspas en Holman

Voor mijn eindexamen las ik The Lord of the Rings van Tolkien. En nog een bulk andere boeken, maar daar heb ik het nu niet over. Een leuke herinnering is dat mijn docent en ik na afloop van het examengesprek nog even koffie dronken en spraken over, jawel, literatuur. In het Nederlands en niet in mijn moeizame Engels, maar het was een gelijkwaardig gesprek waarin mijn leraar serieus informeerde naar mijn literaire oordeel.

Ik herinner me niet wat ik toen heb gezegd over Tolkien, maar weet wel dat mijn docent uitlegde dat de Germaanse achtergrond van de verhalen hem weinig deed, en dat we zoekend concludeerden dat een liefde voor Tolkien eigenlijk een heel subjectieve zaak was. Je deelt zijn “Germaanse gevoel” of niet. Ik ben dat gevoel kwijtgeraakt, maar ik vond het leuk dat ik later in Oxford in café The Eagle and Child bleek te zitten aan de tafel waar Tolkien elke week was neergestreken met C.S. Lewis en enkele andere literatoren. Ik kan begrijpen waarom er mensen zijn die een soort Tolkien-religie hebben, zoals de media vorige week berichtten.

Of beter: begrijpen kan ik het niet, zoals ik ook niet begrijp wat het is om boeddhist of mormoon te zijn. Of minister-president trouwens, of striptekenaar of gamelanspeler. Maar ik kan me er wel iets bij voorstellen dat mensen iets diepers zien in Tolkiens vertellingen. Zeker The Silmarillion hééft iets. Godsdienstwetenschapper Markus Davidsen is gepromoveerd op de tolkienisten en dat leidde vorige week tot een bescheiden mediahype. Veruit het dodelijkste commentaar kwam van Marcel Hulspas:

Davidsen heeft een mooi onderwerp voor zijn promotie gevonden. Hij trof een stelletje gekkies die toevallig iets doen dat op religie lijkt. En met de kreet ‘Zo ontstaan religies dus’ heeft hij zijn kleine vondst verheven tot een onderwerp voor ‘godsdienstwetenschap’. Blijkbaar heeft deze wetenschap geen adequate theorie om ruis van echt te onderscheiden.

En de kranten dachten niet te lang na: hé! Tolkien! Leuk!

Ziedaar de geboorte van ‘wetenschappelijk nieuws’.

Weinig aan toe te voegen. Een even interessante observatie was er van Theodor Holman in Het Parool, die eraan herinnert dat er ook mensen geloven in Star Wars. De scenaristen daarvan hebben, net als Tolkien, geprobeerd een nieuwe mythologie te scheppen. Het baart Holman zorgen:

Wat gebeurt er als mensen zich de wet laten voorschrijven door een Hobbit of door Yoda? Zien we dan heel kinderachtige mensen? Kinderachtiger dan de mensen die hun leven laten leiden door de Bijbel of de Koran? Is het heel gek te fantaseren dat over duizend jaar de Frodo’s strijden tegen de Yoda’s?

Nee, dat is geen gekke fantasie, al is er een verschil. Star Wars en The Lord of the Rings waren bedoeld als fictie, en dat zijn de evangeliën en de hadith niet. Of dit verschil doorslaggevend is, weet ik niet: de religieuze teksten van christendom en islam mogen dan de waarheid willen vertellen, er zitten fictieve elementen in, en omgekeerd boeien de twintigste-eeuwse ficties omdat ze op een bepaalde manier aansluiten bij de werkelijkheid. In zowel Star Wars als The Lord of the Rings is bijvoorbeeld de tegenstelling tussen de strijdende partijen even absoluut als ze werd gepresenteerd in de propaganda van de Tweede Wereldoorlog.

Misschien is dus het verschil tussen de als feiten en als fictie bedoelde teksten gradueel en dan snijdt Holmans vraag hout. Toch denk ik niet dat mensen zich ooit de wet zullen laten voorschrijven door een hobbit of door Yoda. Dat baseer ik op het simpele gegeven dat ze zich evenmin laten leiden door de Bijbel of de Koran.

Antieke en middeleeuwse teksten zijn, om te beginnen, vreemd. Ze veronderstellen een cultuur die niet de onze is. In de loop der tijden is daar een dikke laag aan interpretaties overheen gelegd, in de eerste plaats om die cultuurkloof te overbruggen en in de tweede plaats om inconsistenties weg te werken en onpraktische boodschappen te neutraliseren.

In feite kunnen de Bijbel en de Koran daardoor inmiddels vrijwel alles zeggen, zodat diametraal tegengestelde interpretaties mogelijk zijn: de islam als oproep tot vrede en de islam als oproep tot gewelddadige jihad, om er eens een te noemen. En een tekst die vrijwel alles kan beweren, beweert in feite vrijwel niets. Uit frustratie hierover zijn er speurtochten naar de historische grondleggers van het christendom en de islam, maar is er ook literalisme. Beide zijn pogingen te kijken onder de laag van interpretaties.

Wat ik dus denk is dat gelovigen een fenomenale inventiviteit hebben bij het uitleggen van teksten. Ze lezen er doorgaans in wat ze erin lezen willen, zodat Amerikaanse neocons als Bill O’Reilly kunnen denken dat Jezus protesteerde tegen belastingheffing, terwijl de paus juist denkt dat Jezus protesteerde tegen de rijken. Als teksten precies betekenen wat mensen erin lezen willen – of, anders gezegd, als wij erop projecteren wat wij zien willen – schrijven ze niemand de wet voor.

Samenvattend: wie aanneemt dat gelovigen zich door hun heilige boeken laten leiden, overschat het effect van antieke teksten en onderschat onze menselijke creativiteit.