AIVD herhaalt fouten uit het verleden…….

....en de politiek volgt de geheime diensten nog steeds. Een open brief aan de Kamerfractie van D66* bij de presentatie van het boek 'De BVD in de politiek' op woensdag 15 juni j.l. Geachte Kamerleden Dit boek gaat over de wijze waarop de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw heeft geprobeerd de Communistische Partij van Nederland te ondermijnen. Een afgesloten hoofdstuk zult u zeggen. Maar:  ‘Als we het verleden niet kennen, begrijpen we het heden steevast verkeerd’ schreef de politicoloog John Keane onlangs in De Groene. ‘Kennis van het verleden helpt ons de maat der dingen te vatten.’ En daarom ben ik zo vrij om uw aandacht te vragen voor mijn boek. D66 is een partij die openheid en de bescherming van privacy en andere burgerrechten hoog in het vaandel heeft staan. Juist deze waarden staan nu opnieuw op het spel. Daarom hoop ik van harte dat u bereid bent de lessen uit deze geschiedenis ter harte te nemen. Wat ik over het verleden van het binnenlandspolitiek optreden van de geheime dienst heb kunnen reconstrueren is tamelijk onthutsend. Voor sommigen is dat misschien ook weer niet zo verrassend na de onthullingen van BVD-geschiedschrijver Dick Engelen in 1995. Mijn onderzoek heeft echter nieuwe informatie opgeleverd die eens temeer laat zien dat de BVD zijn mandaat verregaand heeft overschreden. En vooral: kon overschrijden door een ernstig tekort in de politieke verantwoording. Ook op dat punt hoop ik bij u gehoor te vinden voor wat er uit het verleden kan worden geleerd. Het verleden Wat staat er kort gezegd in mijn boek? De BVD dreef in de jaren vijftig met tientallen geïnfiltreerde agenten een intern partijpolitiek conflict in de CPN op de spits. Bepaalde inlichtingen uit de CPN werden heel bewust en strategisch gelekt naar bevriende journalisten. De acties van de dienst leverden een niet onbelangrijke bijdrage aan de scheuring van de partij in het voorjaar van 1958. De inlichtingendienst hield vervolgens de Bruggroep van de geroyeerde communisten en de door hen gevormde Socialistische Werkerspartij (SWP) organisatorisch en financieel in leven. Ook de restanten van de communistische Eenheidsvakcentrale (EVC) konden enkele jaren rekenen op de sponsoring van de geheime dienst. De besturen van SWP en EVC kregen via agenten instructies voor de juiste koers. Tekenen van wankelmoedigheid werden beantwoord met nieuwe financiële injecties. BVD-agenten namen ook actief deel aan de verkiezingsstrijd in 1959. De dienst was er trots op dat ze met de Bruggroep van Gortzak en Wagenaar de CPN een nederlaag hadden toegebracht. De BVD exploiteerde voorts de SWP en de EVC in een poging om samen met Britse en Amerikaanse geheime diensten in West-Europa een internationaal netwerk van dissidenten op te richten. Daarvoor rekruteerde men toenmalig Tweede Kamerlid Gerben Wagenaar van de Bruggroep als ‘topagent’. Met hem mengde de dienst zich begin jaren zestig in de internationale discussie van (ex-)communisten. Daarvoor werd het Internationaal Contact Bulletin opgericht. De eerste redactiesecretaris was G. van het Reve sr., de vader van de schrijver, en ook BVD-agent. Later exploiteerde de BVD met de MLPN ook nog een fake-partij om zich te kunnen mengen in conflicten van maoïsten en een spionnenkanaal open te houden naar China en Albanië. Tot zover een ultrakorte samenvatting van enkele binnenlandse operaties van de BVD die ik in mijn boek heb beschreven en waar onze volksvertegenwoordiging nooit iets van heeft geweten, sterker nog heel bewust is buiten gehouden. Nu naar de actualiteit. Het heden Een quote: ‘Rotterdam moet eigen inlichtingenwerk per direct staken.’ Dat is de kop van een redactioneel krantencommentaar, niet uit De Waarheid van zestig jaar geleden, maar uit de NRC van 30 mei 2022. De krant reageert op de evaluatie van wat heet de ‘Rotterdamse aanpak radicalisering, extremisme en polarisatie’. Er blijkt nogal wat mis met deze aanpak. Het Rotterdamse gemeentebestuur zet vrijwilligers in als spionnen in de buurt. De informatie waar zij mee komen wordt op het stadhuis gedeeld met verschillende instanties. Zonder enige wettelijke waarborg voor de handhaving van burgerrechten. ‘Dit gaat dus over grondrechten, over de macht van de staat zich te mengen in de privélevens van burgers en daar maatregelen op te baseren – de Orwelliaanse staat ten voeten uit, die fundamentele rechten van individuele burgers kan beschadigen’ schrijft de NRC. De conclusie van het evaluatierapport dat de gemeente hier grenzen overschrijdt heeft er echter niet toe geleid dat Rotterdam deze praktijken stillegt. ‘Minister: doe hier wat aan. Kamer: vind er iets van. En Rotterdam: staak het individuele inlichtingenwerk. Het mag niet’, zo eindigt het redactioneel commentaar van de NRC. En er is nog meer dat niet mag. De NRC berichtte begin vorige maand ook nog dat de NCTV politieke partijen volgt. Precies zoals dat vroeger met de CPN gebeurde. Voormalig minister Grapperhaus heeft de Kamer eerder openlijk bezworen dat het alleen gebeurt als de partij bedreigd wordt. Quod non dus. Bemoeienis van de staat met politieke groeperingen moet in een democratische rechtsstaat naar mijn mening uitgesloten worden tenzij er duidelijk sprake is van criminaliteit of een ernstige verstoring van de openbare orde. De NCTV lijkt dit principe echter net als voorheen de BVD niet serieus te nemen.  De NCTV was eerder ook al in het nieuws met grensoverschrijdende volgacties van burgers, activisten, politici en religieuze voormannen. Ook het ministerie van Defensie is nog niet zo lang geleden in opspraak gekomen vanwege het willekeurig verzamelen van informatie over allerhande ‘maatschappelijke uitingen en ontwikkelingen’, waartoe een breed gezelschap van Nederlanders heimelijk werd gevolgd. De AIVD kwam in het nieuws vanwege plannen om de zogenaamde ‘sleepwet’ verder uit te kleden waardoor nog meer onschuldige mensen ten onrechte in beeld komen en blijven. Vandaag bericht de NRC over onwettig bewaarde bulkdata die moeten worden vernietigd [ reactie van de dienst: we zien nog wel een gaatje om er onder uit te komen]. Twee jaar terug kreeg de AIVD de steun van minister Ollongren om de wettelijke bewaartermijnen te negeren. En deze dienst blijkt, zoals de Volkskrant een paar weken geleden berichtte, gebruik te maken van omstreden Israëlische hacksoftware die volgens Canadese onderzoekers een ernstige bedreiging vormt voor de democratie. Blind vertrouwen Mag de staat dan helemaal geen inlichtingen verzamelen? Voor alle duidelijkheid: natuurlijk wel. We mogen als burgers van de overheid verwachten dat ze bedreigingen van onze veiligheid tijdig opspoort en onschadelijk maakt en dat ze de democratische rechtsstaat beschermt tegen alle vormen van ondermijning. Dat staat buiten kijf. Evenals de noodzaak van geheimhouding van lopende operaties. Het probleem zit vooral in het tekort aan toezicht en controle van de kant van onze volksvertegenwoordiging. En in de gebrekkige verantwoording achteraf. Dat is de les die we kunnen trekken uit de geschiedenis die ik in dit boek heb beschreven. De politiek heeft inlichtingen- en veiligheidsdiensten tijdens de Koude Oorlog uit blind vertrouwen de vrije hand gegeven, zo men al geïnteresseerd was. En dat lijkt helaas nog steeds het geval. Er waren uitzonderingen. Ik noem het Utrechtse PvdA Kamerlid Hein Roethof die als eerste in de jaren zeventig aandrong op een wettelijke regeling voor de inlichtingendiensten. Ik noem zijn partijgenoot Ed van Thijn, die als minister van Binnenlandse Zaken besloot te stoppen met het volgen van de CPN door de BVD. Hij werd helaas overruled door zijn opvolger Rood van D66 die net als alle andere naoorlogse ministers zijn oren liet hangen naar de wensen en praktijken van de dienst. Ik hoop dat u na alles wat er inmiddels bekend is geworden over deze geschiedenis afstand wilt nemen van deze gewoonte. De dienst heeft het lange tijd voor het zeggen gehad. Maar de dienst was, zoals BVD-historicus Engelen ook toegeeft, veel te lang behept met een tunnelvisie ten aanzien van het Nederlandse communisme. De dreiging die van deze politieke stroming uitging werd schromelijk overschat. De investeringen in personeel en middelen om het communisme onschadelijk te maken gingen alle perken te buiten. Ze brachten grote schade toe aan het democratische proces van partijvorming en politiek debat. De democratie heeft er onder geleden. En helaas lijdt ons politieke systeem nog steeds onder vastgeroeste denkbeelden en tunnelvisies van overheidsdienaren in verschillende delen van het staatsapparaat. U kent de voorbeelden inmiddels. Het is aan u als onze volksvertegenwoordigers om de institutionele defecten bij – in dit geval- de inlichtingen- en veiligheidsdiensten aan de kaak te stellen en te zorgen voor herstel in overeenstemming met onze grondrechten en de waarden waarop onze democratie is gebaseerd. Ik hoop op u te mogen rekenen. Excuses zijn volgens mij niet nodig. Wel toegang tot de archieven voor onderzoekers teneinde volledige openheid over deze geschiedenis te krijgen. En u kunt de tekortkomingen uit het verleden die ik in dit boek heb beschreven bovendien recht zetten door de gemeente Rotterdam, de NCTV, het Ministerie van Defensie én de AIVD tot de orde te roepen en te zorgen voor een degelijke en democratische controle op de uitvoeringspraktijk van deze diensten. Ik hoop van harte dat u als volksvertegenwoordigers van een liberale en democratische partij het nodige wil doen om te voorkomen dat nieuwe tunnelvisies leidend worden bij de uitvoering van de taken van de overheid. Ik dank u voor de aandacht en wens u veel sterkte en wijsheid bij uw werk! * De brief is gericht aan de fractie van D66 die ik voor de boekpresentatie had uitgenodigd maar die helaas verhinderd was. Jos van DijkDe BVD in de politiekDe bestrijding van het communisme doorde Nederlandse geheime dienst164 p.; paperbackisbn 978 90 76905 27 3€ 17,90Het Wereldvenster

Foto: Thomas Quine (cc)

Hoe de AIVD omgaat met een eenvoudig inzageverzoek

Openheid bij de geheime dienst? Een onmogelijke zaak, dat begrijpt een ieder. Maar verantwoording achteraf over het optreden van de dienst in een afgesloten tijdperk? Over organisaties en groepen die allang niet meer bestaan of waar geen enkele dreiging meer van uitgaat? Moet daar ook nog moeilijk over worden gedaan?

In het boek ‘De BVD in de politiek‘ heb ik een poging gedaan de geschiedenis te ontrafelen van operaties die de BVD meer dan zestig jaar geleden uitvoerde om de CPN te ontregelen. Daarvoor kon ik naast vele andere bronnen ook gebruikmaken van enkele deels bewerkte archiefstukken van de AIVD. Het was voldoende om ontsporingen in beeld te brengen en te laten zien hoe belangrijk toezicht en controle zijn. Maar weten we nu alles? Niemand kan het zeggen. De inzageprocedure bij de AIVD werpt nog steeds belemmeringen op, de overdracht van archiefstukken aan het Nationaal Archief waar iedereen inzage kan krijgen, is gestokt. Het is niet duidelijk hoeveel en welke stukken inmiddels zijn vernietigd. In de jaren negentig is daar nog flink over gesteggeld in de Tweede Kamer, maar het onderwerp is geleidelijk weggezakt in de politieke prioriteitsstelling. Daarom heb ik mijn boek afgesloten met een hoofdstuk over de nog steeds voortdurende ‘geheimhoudingsreflex’ (een term van de historicus prof.dr. Hans Blom). Het volgende is een deel uit dit hoofdstuk.

Steun ons!

De redactie van Sargasso bestaat uit een club vrijwilligers. Naast zelf artikelen schrijven struinen we het internet af om interessante artikelen en nieuwswaardige inhoud met lezers te delen. We onderhouden zelf de site en houden als moderator een oogje op de discussies. Je kunt op Sargasso terecht voor artikelen over privacy, klimaat, biodiversiteit, duurzaamheid, politiek, buitenland, religie, economie, wetenschap en het leven van alle dag.

Om Sargasso in stand te houden hebben we wel wat geld nodig. Zodat we de site in de lucht kunnen houden, we af en toe kunnen vergaderen (en borrelen) en om nieuwe dingen te kunnen proberen.

Foto: Roel Wijnants (cc)

De overjarige geheimen van de BVD

VERSLAG - In de jaren vijftig van de vorige eeuw waren alle inspanningen van de geheime dienst gericht op de bestrijding van het communisme. Onderzoek daarnaar wordt nog steeds belemmerd door de ‘geheimhoudingsreflex’ van de AIVD.

Ondanks dat transparantie vrijwel elke politicus tegenwoordig in de mond bestorven ligt heeft de overheid nog steeds vele geheimen. Gevoelige dossiers blijken keer op keer extra gevoelig omdat er informatie is achtergehouden die pas na volhardend speurwerk van journalisten boven tafel komt. De geheimhouding raakt niet zelden de integriteit en reputatie van huidige diensten, diensthoofden en zittende politici. Verklaarbaar, al deugt het in de meeste gevallen niet en is het strijdig met die veelgeroemde openheid die de overheid tegenwoordig nastreeft. Als die geheimhouding echter ook gehanteerd wordt voor het overheidsbeleid van meer dan zestig jaar geleden lijkt alle redelijkheid zoek. Zoals bij de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de militaire inlichtingendienst MIVD, waar, zoals Prof. Dr. Hans Blom, emeritus hoogleraar geschiedenis, het formuleerde ‘per saldo de geheimhoudingsreflex overheerst’.

Zullen we ooit kunnen achterhalen wat de geheime dienst in het verleden ter bescherming van onze democratie allemaal heeft uitgespookt? Van de naoorlogse archieven is nog slechts een fractie overgedragen aan het Nationaal Archief, dat de taak heeft alle overheidsarchieven openbaar toegankelijk te maken. De Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten geeft burgers onder zeer strikte condities toegang tot de archieven die nog bij de AIVD en de MIVD liggen. Ze kunnen, als ze vermoeden dat de dienst gegevens over hen bewaart, een persoonlijk dossier opvragen. Historici kunnen inzage vragen in ‘bestuurlijke aangelegenheden’ van de AIVD en voorgangers. In beide gevallen zijn de resultaten van dergelijke inzageverzoeken teleurstellend. Veel gegevens worden eenvoudig geweigerd en kopieën van archiefstukken die wel worden verstrekt bevatten veel weggelakte delen.

Foto: FaceMePLS (cc)

De betrouwbaarheid van de AIVD

OPINIE - Waarom ik volgende week tegen de ‘sleepwet’ ga stemmen.

Bezwaren genoeg tegen de nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (WIV). Privacy First heeft een heel alfabet aan kritiekpunten. Amnesty noemt er drie: de privacy van onschuldige burgers die door het ‘sleepnet’ geschonden kan worden, het delen van bulkgegevens met buitenlandse diensten en het vrijblijvende toezicht. Bits of Freedom vindt dat de wet op vijf punten verbeterd zou moeten worden. Naast de drie punten van Amnesty heeft BoF ook nog bezwaar tegen het mogelijk gebruik van databases van allerlei organisaties en tegen het misbruik van zwakke plekken in de software die inbraak in computers moet vergemakkelijken. GroenLinks Kamerlid Kathalijne Buitenweg heeft een reparatiewet ingediend die het sleepnet uit de wet haalt, het delen van gegevens met buitenlandse diensten beperkt en meer garanties biedt voor journalisten en medici bij de bescherming van persoonsgegevens. In De Groene las ik vorige week tenslotte nog een verontrustend artikel over de mogelijkheid die de AIVD krijgt om een eigen database met DNA-gegevens in stand te houden.

De AIVD probeert de critici gerust te stellen met politiek correcte toezeggingen over het gebruik van de nieuwe bevoegdheden. Harm Brouwer, lid van de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD), noemt de wet ‘niet volmaakt’. Hij meent echter dat allerlei toezeggingen die de minister in het Kamerdebat heeft gedaan toch wel voldoende garanties geven voor de nodige zorgvuldigheid van de dienst. Maar waarom staan die garanties dan niet in de wet? En zullen alle ministers zich daar in de toekomst aan houden?

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.

Lezen: Venus in het gras, door Christian Jongeneel

Op een vroege zomerochtend loopt de negentienjarige Simone naakt weg van haar vaders boerderij. Ze overtuigt een passerende automobiliste ervan om haar mee te nemen naar een afgelegen vakantiehuis in het zuiden van Frankrijk. Daar ontwikkelt zich een fragiele verstandhouding tussen de twee vrouwen.

Wat een fijne roman is Venus in het gras! Nog nooit kon ik zoveel scènes tijdens het lezen bijna ruiken: de Franse tuin vol kruiden, de schapen in de stal, het versgemaaide gras. – Ionica Smeets, voorzitter Libris Literatuurprijs 2020.

Foto: AJC1 (cc)

Het eenzijdige vijandbeeld van de BVD

RECENSIE - Het debat over de bevoegdheden van de inlichtingen- en veiligheidsdiensten heeft baat bij een evaluatie van het optreden van de BVD in het verleden.

Constant Hijzen schreef met zijn proefschrift Vijandbeelden; de veiligheidsdiensten en de democratie 1912-1992 een indrukwekkende en originele geschiedenis van de BVD en zijn voorgangers. Er zijn meer boeken verschenen over Nederlandse geheime diensten, waaronder het standaardwerk van de eigen historicus van de BVD, Dick Engelen uit 1995. Maar die boeken gaan vooral over de binnenkant van de dienst. Of het zijn nogal anekdotische verhalen over de avonturen van Nederlandse spionnen die de vijand te slim af zijn. Hijzen concentreert zich op de de relatie tussen de BVD en de omgeving, actoren met een rol in de democratie die de dienst zou moeten beschermen: de politiek, de burgers en de media. In de interactie tussen de nationale veiligheidsdienst en zijn politieke, ambtelijke en maatschappelijke omgeving moet de legitimiteit van het functioneren van de dienst worden gevonden. En daar valt wat de BVD betreft nog wel het een en ander op aan te merken.

Vijandelijke ideologie

Wat Engelen in zijn Geschiedenis ook al duidelijk maakte bevestigt Hijzen: de BVD had een volstrekt eenzijdige dreigingsperceptie. Het communisme was hét grote gevaar voor Nederland, de CPN was een staatsondermijnende ‘vijfde colonne’, communisten waren per definitie niet te vertrouwen. En dat beeld bleef dominant en sturend voor het optreden van dienst tot ver in de jaren tachtig. Ondanks alle bezwaren die tegen deze eenzijdige opvatting van de veiligheid in Nederland al in de jaren zestig en zeventig veelvuldig werden geuit. Kamermoties van onder andere PvdA-Kamerlid Roethof en aanwijzigingen van de PvdA-minister van Binnenlandse Zaken Van Thijn hadden weinig effect.

Foto: IISG (cc)

Partij buiten de rechtsstaat

RECENSIE - Het zijn stuk voor stuk bizarre verhalen. De inlichtingendienst BVD die financiële steun verleent aan een afsplitsing van de CPN, om de communistische partij te verzwakken. Die in diezelfde jaren financieel steun verleend aan de minuscule communistische vakbeweging, de Eenheids Vak Centrale (EVC), om te voorkomen dat deze wordt opgeheven waardoor de leden zouden kunnen overstappen naar de nette socialistische vakbond NVV.

Die in 1959 een eigen ‘communistische’ partij opricht (de ‘Socialistische Werkers Partij’), alweer om de CPN te verzwakken, en later ook nog eens (onder de codenaam ‘Operatie Mongool’) een pro-Chinees communistisch partijtje. De BVD’ers/partijleiders gingen zelfs naar Peking, voor besprekingen. Ze werden er met alle egards ontvangen. (De Chinezen wisten hoogstwaarschijnlijk dat ze met Nederlandse geheim agenten van doen hadden.)

Jos van Dijk laat aan de hand van deze idiotie (eerder beschreven in de Geschiedenis van de binnenlandse veiligheidsdienst van Dirk Engelen, uit 1995) zien dat de BVD in die jaren volstrekt zijn eigen gang kon gaan en daarbij, net als haar Amerikaanse evenknie, de FBI, volstrekt geobsedeerd werd door het ‘rode gevaar’ van een partij die in feite al op zijn laatste benen liep.

Snuffelstaat

Dat laatste overigens met dank aan dezelfde BVD want naast dergelijke bizarre (tien jaar later zou men zeggen ‘ludieke’) acties deed de dienst werkelijk alles om communisten uit de samenleving te weren. Ze hield enorme kaartenbakken bij om alle ‘vertakkingen’ van het gevaar in de gaten te kunnen houden.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Lezen: De BVD in de politiek, door Jos van Dijk

Tot het eind van de Koude Oorlog heeft de BVD de CPN in de gaten gehouden. Maar de dienst deed veel meer dan spioneren. Op basis van nieuw archiefmateriaal van de AIVD laat dit boek zien hoe de geheime dienst in de jaren vijftig en zestig het communisme in Nederland probeerde te ondermijnen. De BVD zette tot tweemaal toe personeel en financiële middelen in voor een concurrerende communistische partij. BVD-agenten hielpen actief mee met geld inzamelen voor de verkiezingscampagne. De regering liet deze operaties oogluikend toe. Het parlement wist van niets.