Post-Atheïst

COLUMN - De vraag was simpel: als Jezus een jood was, waarom vormen de christenen dan een zelfstandige religie en geen joodse sekte? Ik heb vorige week al aangegeven dat er weinig of niets in het Nieuwe Testament staat dat niet door althans een deel van de joden voor hun rekening kon worden genomen. Sommige ideeën waren zelfs behoorlijk gangbaar of behoorden althans tot actuele discussies.

Er waren destijds verschillende joodse groepen, verdeeld door heftige polemieken. Nadat de Romeinen in 70 n.Chr. de tempel hadden verwoest, bleven de polemische teksten in gebruik, maar was de discussie beperkt tot eigenlijk slechts twee groepen: de liberale stroming binnen het farizeïsme (het ‘Huis van Hillel’), waaruit het rabbijnse jodendom is voortgekomen, en enkele christelijke groeperingen die ook heidenen in hun gelederen hadden. Dit laatste was niet onjoods maar betekende wel dat het christendom als religieuze identiteit niet langer samenviel met een etnische identiteit.

Het is makkelijk te onderschatten hoe problematisch dit is geweest. Je denkt immers dat, zoals je nu christenen hebt uit diverse landen, je ook destijds Griekse, Romeinse, Gallische, Egyptische, Bataafse en Joodse christenen kon hebben. Naast een nationaliteit kun je een religie hebben. Daarmee denk je echter vanuit een modern perspectief. Erger nog, dat je religie kunt loskoppelen van nationaliteit is nou net een christelijke uitvinding en dus ongeschikt om over joden te schrijven.

COLUMN - Als Jezus een jood was, waarom is het christendom dan geen stroming binnen het jodendom? Of, anders gezegd: hoe kan een klein koninkrijkje transformeren in twee godsdiensten? Zo simpel als de vraag is, zo complex is het antwoord. Het boek dat ik erover aan het schrijven ben, dreigde een pil van 600 pagina’s te worden, dus ik heb een week of drie geleden maar besloten dat het twee boeken moesten worden. Minder complex wordt het zo niet, overzichtelijker wel. Hoop ik dan.

Het oudste antwoord staat bekend als de vervangingstheologie. Christenen meenden dat het jodendom een verstarde religie was, dat Jezus een nieuwe boodschap bracht, dat de joden blind waren en dat zij daarom als Gods uitverkorenen waren vervangen door de christenen. De beelden van een geblinddoekte synagoge die je in wat oudere katholieke kerken nog wel eens ziet, herinneren aan deze visie.

Omgekeerd zeiden joden dat de timmerman-messias een afvallige was. De messiasbekennende joden, die Jezus zien als een joodse wijsheidsleraar, worden door de meeste joden beschouwd als buitenbeentjes.

Zowel in de vervangingstheologie als in het idee dat Jezus een afvallige was, wordt aangenomen dat de breuk stamt uit de tijd van Jezus. Al in de negentiende eeuw was echter duidelijk dat dit niet kon kloppen en wie in de twintigste eeuw zei dat Jezus een jood was, trapte een wagenwijd openstaande deur in. De vraag werd nu echter wel hoe joden en christenen dan uit elkaar waren gegaan.