serie

Post-Atheïst

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Willibrordus

ACHTERGROND - In het jaar 384 overleed in Maastricht Servatius, die tot kort daarvoor als bisschop had geresideerd in Tongeren. Veel meer weten we eigenlijk niet over de man, wiens leven vooral bekend is uit latere legenden. In elk geval is zeker dat er christelijke gemeenschappen waren in de twee genoemde Romeinse steden. Uit Nijmegen is er nog een haarspeld met een Christusmonogram, die erop wijst dat er ook aan de Waal christenen leefden. Dat was zo’n beetje al het bewijs voor de aanwezigheid van het christendom in de Lage Landen.

De val van Rome

Een generatie na de dood van Servatius viel het Romeinse rijksbestuur in onze contreien weg. De macht kwam in handen van de laatste garnizoenscommandanten, die stonden aan het hoofd van plaatselijke gerekruteerde legertjes. Nu was de plaatselijke bevolking aan het begin van de vijfde eeuw niet meer wat ze voordien was geweest: in 355 waren groepen Frankische immigranten vanuit het huidige Drenthe, Gelderland en Overijssel het Romeinse Rijk binnengetrokken, waar generaal Julianus hun land in het huidige Brabant had toegewezen en had geëist dat ze zouden dienen in de legers. Toen het Romeinse staatsapparaat rond 410 desintegreerde – de onlangs gevonden munten uit het Limburgse Echt werpen enig licht op deze gebeurtenis – kwam de macht dus in handen van mannen met Frankische (over)grootouders. Als de nieuwe heersers christelijk zijn geweest, zal het niet diep hebben gezeten.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Vijf constateringen over religie

COLUMN - Kent u die mop van die columnist die voor het laatst werd gesignaleerd in het Oezbeeks-Afghaanse grensgebied? Daar zit u nu middenin. Terwijl dit stukje geautomatiseerd online gaat, ben ik op weg naar Termez en als alles naar wens gaat, bezoek ik daar Kara Tepe, de ruïne van een boeddhistisch-klooster-in-Griekse-stijl op de grens van de twee Centraal-Aziatische landen. En dat is waar u mij voor het laatst signaleert, want dit is mijn laatste column.

Niet omdat ik naar het Verre Oosten verdwijn, maar omdat ik redacteur ben geworden van een oudheidkundig publiekstijdschrift dat binnenkort voor het eerst verschijnt. Ik wil daar de komende maanden voldoende tijd voor hebben. En dat betekent dat ik na ruim twee jaar deze column beëindig met vijf constateringen.

*****

De eerste constatering is dat in de Verenigde Staten het draagvlak voor religieus rechts afneemt. Jammer voor een columnist, want als ik even geen stof had, was er altijd Amerika (zoals, zoals). Er is reden om aan te nemen dat deze afname zich zal voortzetten, aangezien het vooral jongeren zijn die een tolerantere, meer open wereldbeschouwing hebben. Niet dat religieus rechts al op korte termijn kan worden afgeschreven, maar er is van onderaf aan iets te veranderen.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Sicariërs

COLUMN - Een tijdje geleden was er een heus wetenschappelijk congres over de historische achtergronden van Monty Pythons Life of Brian. Ik heb de congresbundel niet gelezen, maar het thema is interessant: welke kennis was er in 1979 over Judea, hoe verwerkten de Pythons die in hun film en hoe kijken we nu naar het vroege Judea?

Allerlei scènes zijn goed gekozen. Discussies over sandalen en kalebassen lijken verdacht veel op de toenmalige halachische debatten, terwijl de Pythons het verzet tegen Rome presenteren als hopeloos verdeeld. Daarvoor valt beslist iets te zeggen.

Er moeten verschillende groepen zijn geweest. De Joodse historicus Flavius Josephus, onze voornaamste bron, spreekt bijvoorbeeld van een aan het jodendom vreemde “vierde filosofie” (naast de Farizeeën, Sadduceeën en Essenen). In de jaren kort vóór de verwoesting van de tempel ontstaat de groep der Zeloten. Weer een andere naam is die van de Sicariërs, de “messentrekkers”.

Deze laatste stroming ontstond als reactie op de Romeinse annexatie van Judea in 6 n.Chr. Gouverneur Quirinius gelastte een volkstelling om te weten hoe de belastingen moesten worden geheven, waarop een zekere Judas de Galileeër een opstand ontketende. Alleen God kon de heerser zijn van de Joden, zei hij, dus niet keizer Augustus, en de hemel zou de rebellen helpen.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Bijbelse musea

ACHTERGROND - Ten zuidoosten van Nijmegen ligt Museumpark Orientalis, dat ooit bekend heeft gestaan als de Heilig Land-stichting en het Bijbels Openluchtmuseum. Het was ooit, een eeuw geleden, bedoeld om mensen die geen reis naar Palestina konden maken, een idee te geven van de wereld waarin Jezus had geleefd. De bedenkers hadden eerst het Ottomaanse Rijk bezocht – twee van hen overleden tijdens de expeditie – en hadden daar alles wat ze zagen zeer zorgvuldig gedocumenteerd, om het vervolgens in het Rijk van Nijmegen voor een tweede keer te bouwen.

Het resultaat kan alleen worden getypeerd als een museaal hoogstandje: in een tijd waarin openluchtmusea nauwelijks bestonden en niemand zelfs maar had gehoord van living history, werd een standaard gezet. Niet zonder reden zijn verschillende gebouwen op de monumentenlijst geplaatst, wat niet wil zeggen dat er sindsdien geen nieuwe reconstructies bij zijn gekomen, die al net zo verantwoord zijn als de oorspronkelijke. Wie het park nu bezoekt, krijgt niet alleen een beeld van de wereld waarin de monotheïstische religies zijn ontstaan, maar ook van een uniek museaal experiment.

Echt druk is het er zelden. Ik vermoed dat het is omdat Nederlanders niet graag meer worden geconfronteerd met religie. Het christendom heeft in de twintigste eeuw zijn hand overspeeld en de islam is geen welkome gast. Dan kan een museum nog zo verantwoord zijn en in een nog zo mooi park liggen, het zal weinig bezoekers trekken, al is er voor de shows van Romeinse re-enactors gelukkig wel publiek. Het lijkt me dat het park meer toekomst heeft als het zich meer presenteert als een historisch, archeologisch park, als een soort oriëntaalse tegenhanger van Archeon.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Schijnrationaliseringen

COLUMN - Afgelopen woensdag zag ik ze liggen in de schappen van de Albert Heijn: pepernoten. (Of kruidnoten, daar wil ik vanaf wezen.) Dat deze lekkernij het grootste deel van het jaar niet leverbaar is, is één van de meest bizarre aspecten van de Nederlandse cultuur. Pepernoten zijn immers altijd lekker en moeten derhalve altijd te koop zijn. Dat geldt wat mij betreft ook voor andere zogenaamde seizoensgerechten en ik was blij toen mijn avondwinkel rond de laatste jaarwisseling pepernoten, kerstkransjes, oliebollen en paaseieren had uitgestald. Het kan dus toch, dacht ik.

Nu ken ik verschillende mensen die (zonder daarbij ooit de bevindingen van psychogastronomisch onderzoek te citeren) stellen dat je meer geniet van pepernoten omdat ze beperkt leverbaar zijn. Meer in het algemeen, vervolgen ze, is het zinvol om je af en toe van dingen te onthouden. Vasten, zo is dan de volgende stap, doe je om jezelf een plezier te doen. Leuk verzonnen, maar in feite komt daar een religieus-apologetische aap uit de mouw.

Ik kan daar niet goed tegen. Religie hangt van de irrationele aspecten aan elkaar. Het bestaan van god of goden is onbewijsbaar. Het hiernamaals, al dan niet met helse straffen en hemelse beloningen, is een ontoetsbare hypothese. Dat de Bijbel (Koran, Boek van Mormon…) werkelijk is geopenbaard, is een geloofsaanname. Enzovoort, et cetera und so weiter. Deze irrationaliteit is alleen maar menselijk. Of we het leuk vinden of niet, ons halve leven hangt van irrationaliteit aan elkaar. Dat is helemaal niet erg, zolang we dat maar onder ogen zien.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Verdronken dochter

COLUMN - Het berichtje stond onlangs op NieuwReligieusPeil, dat Het Laatste Nieuws van 10 augustus als bron opgaf. De Belgische krant schrijft:

Voor de kust van Dubai is het voorbije weekend een jonge vrouw verdronken omdat haar vader de redders verbood hun werk te doen. De man ging op de vuist met de hulpverleners. Hij wilde niet dat de “vreemde mannen” zijn dochter aanraakten en zo haar eerbaarheid zouden schaden.

Verder vertelt een officier, een zekere Ahmed Burqibah, dat het meisje gered had kunnen worden en tot slot lezen we dat de vader inmiddels is gearresteerd. Ondanks de woorden van deze autoriteit en de rationele ontknoping, sloeg mijn hoaxradar uit.

Het heeft immers alle kenmerken van een broodjeaapverhaal. Het is vrij moralistisch: er wordt duidelijk ingespeeld op vooroordelen tegen moslims, die vol middeleeuwse ideeën over de eer van hun dochter zouden zitten. Traceren naar de oorspronkelijke bron ging ook al niet: Het Laatste Nieuws voerde als bron de TV-zender Emirates 24/7 op, maar linkte niet naar een specifiek artikel. Tot slot: het lijkt wel veel op een gebeurtenis uit 2002, toen de religieuze politie van Saoedi-Arabië de brandweer verbood vijftien meisjes te redden uit een brandende school in Mekka.

Foto: daisy.images (cc)

Post-Atheïst | Nobody expects

COLUMN - amargaVan de week kreeg ik een petitie in mijn mailbox. Het ging om een zeventienjarig Oezbeeks meisje – Margarita Alexandrova – uit Kampen. Ze woont zeven jaar in Nederland en moet ingevolge het Nederlandse vreemdelingenbeleid terug naar Oezbekistan.

Voor mij was de zaak daarmee al meteen duidelijk. Je laat niemand eerst zeven jaar opgroeien in Nederland om daarna in volle ernst te besluiten dat ze weer terug moet. Het is van tweeën één: óf je hebt geen verstand en besluit direct dat ze mag blijven, óf je hebt geen hart en besluit dat ze meteen terug moet, maar én geen verstand én geen hart, dat gaat mij wat ver. Dus ik had de petitie al getekend voordat ik me verder in de kwestie verdiept had.

Aan de email was wat achtergrondinformatie toegevoegd, iets over een Russisch-Orthodoxe familie die protestants-christelijk geworden was en daarom niet terug kon naar Oezbekistan. Voor mij was dat allemaal niet belangrijk, temeer omdat enig googelen al snel leerde dat je in Oezbekistan maar beter helemáál niks kunt zijn. Toch was mijn nieuwsgierigheid gewekt, want op de één of andere manier was die overgang van de ene naar de andere christelijke denominatie door de overheid getoetst. Dat leek me onbestaanbaar, dus voerde ik de zoektermen “asiel geloof overgang” in.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Adelaar

COLUMN - De stad Apamea in Syrië, die genomineerd is voor de UNESCO-werelderfgoedlijst, is de afgelopen jaren geplunderd. Misschien kent u de foto’s, waarop is te zien dat het hele opgravingsterrein is veranderd van een nette archeologische site in een eindeloos veld vol kuilen. Een interessante observatie is dat de plundering zich heeft beperkt tot het eigenlijke opgravingsterrein. De antieke stad strekte zich echter daarbuiten uit – hier werden de overledenen bijgezet, met allerlei grafgiften – maar de akkers zijn niet veranderd in kuilenvelden. Dit moet betekenen dat de plundering van de opgraving is georganiseerd door de eigenaar van het terrein: de Syrische overheid, die zich er keurig van heeft onthouden land te doorzoeken dat ze niet bezat.

De betrokkenheid van de Syrische overheid doet het ergste vrezen voor het museumpje even verderop. De collectie was al vrij armzalig, maar het had wat aardige mozaïeken – voor het echte werk moet u overigens naar Brussel – en wat grafstenen van Romeinse soldaten, waarvan het gros lijkt te zijn omgekomen in militaire crises in 218 en 244 n.Chr. Toen ik er in 2008 kwam, wachtten enkele van deze monumentjes nog op een wetenschappelijke publicatie. Op de recente luchtfoto’s zijn ze niet meer zichtbaar, dus u zult deze grafstenen vroeg of laat wel tegenkomen op eBay of Marktplaats.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Dualisme

ACHTERGROND - Als God bestaat en als Hij goed en almachtig is, waarom is er dan kwaad in de wereld? Er zijn diverse antwoorden mogelijk, maar geen daarvan is echt overtuigend. Leg aan iemand die een kind heeft begraven maar uit dat wat hij heeft ervaren als kwaad, in feite niet slecht is maar is gebeurd voor zijn eigen bestwil. Overtuigender antwoorden gaan ervan uit dat één van de drie aannames niet klopt niet: óf God bestaat niet, óf Hij is niet goed, óf Hij is niet almachtig.

Dat laatste antwoord kent weer verschillende varianten, en één daarvan is dat er naast God een tweede bovennatuurlijke persoon is, die Hem tegenwerkt. Een duivel. Dit dualisme is ouder dan het monotheïsme en wordt geassocieerd met de profeet Zarathustra, die ergens in het tweede millennium heeft geleefd in Centraal-Azië, en de mensen voorhield dat ze een keuze moesten maken tussen enerzijds de oppergod Ahuramazda en de goede goden, en anderzijds De Leugen. later zouden Zarathustra’s aanhangers het kwaad personificeren en de naam Angra Mainyu gaven, “geest van het kwaad”.

De joden, die monotheïsten waren, pikten het idee op. Het is in de Hebreeuwse Bijbel niet echt vaak te vinden (al blijft het zinvol 2 Samuël 24.1 te vergelijken met de hervertelling in 1 Kronieken 21.1), maar des te meer in de religieuze literatuur die niet in de canon is opgenomen. In de tekst die bekendstaat als de Testamenten van de Twaalf Aartsvaders staat de duivel aan het hoofd van een heel leger van demonen, zoals God beschikt over hemelse heerscharen van engelen. De individuele gelovige heeft maar te kiezen met wie hij mee wil doen. Ook de Dode Zee-rollen veronderstellen een dualistisch wereldbeeld.

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Oude koran, jonge islam

ACHTERGROND - Arabieren, dat waren die nomaden uit het zuiden. Soms migreerde een stam naar het noorden, en die vestigde zich dan in de grensprovincies van het Romeinse Rijk of in Mesopotamië, waar de Perzen de macht hadden. Voor Romeinen en Perzen waren de Arabische stammen nuttige militaire bondgenoten en dat was dat. Geen Romein of Pers verdiepte zich in de Arabische cultuur, maatschappij of religie. De Arabieren waren marginaal. Althans, zo was het rond 630.

Twintig jaar later strekte het rijk van kalief Othman zich uit van Tunesië tot Afghanistan. Het Perzische Rijk bestond niet langer, het Romeinse was gehalveerd. De Grieks-Romeinse cultuur was ten einde gekomen, de islamitische beschaving ontluikte.

Arabische veroveringen

Hoe kan zoiets gebeuren? Sommige hedendaagse moslims zullen het antwoord  geven dat destijds ook werd gegeven: de islam was nu eenmaal superieur en God steunde de zijnen. Het echoot soms nog door in de wetenschappelijke literatuur, bijvoorbeeld als Hugh Kennedy in 2007 in de proloog van zijn The Great Arab Conquests wijst op de onverstoorbare doodaanvaarding van de Arabische krijgers. Eigenlijk is dat een uitglijdertje in een overigens uitstekend boek, want Kennedy wijst vooral op andere verklarende factoren. Religie speelde een ondergeschikte rol en het is geen toeval dat hij het in de titel heeft over Arabische veroveringen, want de meeste inwoners van het kalifaat waren geen moslims. De islam was als religie nog volop in ontwikkeling.

Foto: daisy.images (cc)

Was Mohammed een moslim?

ACHTERGROND - Iedereen begrijpt dat Jezus niet de bedenker was van het Christendom. Waarschijnlijk was hij niet meer dan een rondreizend leraar (een van de velen in die tijd) die zijn Joodse geloofsgenoten opriep zich voor te bereiden op grote veranderingen, de komst van het ‘koninkrijk van God’. Het idee dat hij de zoon van God zou zijn, dat hij onderdeel van een heilige drie-eenheid, en dat zijn volgelingen tijdens bijeenkomsten zijn dood moesten herdenken, is pas veel later ontstaan. Religies pretenderen eeuwig dezelfde te zijn, maar staan in wezen nooit stil. Dat gegeven roept de vraag op in hoeverre Mohammed de verkondiger is geweest van wat we nu kennen als de islam. Was hij de eerste moslim?

Strikt gezien luidt het antwoord op die vraag: ja en nee. Een moeslim is een ‘onderworpene’ (aan God), en de Koran wijst Abraham aan als de eerste echte moeslim, en Mohammed als de tweede. Het ware geloof van Abraham was door zijn nakomelingen verwaarloosd (aldus de Koran), maar werd door Mohammed en de openbaring ‘hersteld’. Mohammed was dus (in letterlijke zin) de eerste nieuwe moeslim – maar Abraham was écht de eerste geweest. En Mohammeds eerste bekeerling (volgens de traditie zijn vrouw Chadiedja) was dus nummer drie. Enzovoorts. Maar was deze ‘herstelde’ religie de islam zoals wij die nu kennen?

Foto: daisy.images (cc)

Post-atheïst | Maria in Brunssum

COLUMN - Van Wim Kan schijnt de uitspraak te zijn dat je als cabaretier alleen datgene belachelijk kunt maken wat van zichzelf al een beetje belachelijk is. Misschien is dat wel waarom religie zo’n populair voorwerp is voor satire, want veel ervan valt natuurlijk met de beste wil van de wereld niet serieus te nemen. Je kunt een godsdienst vrij eenvoudig belachelijk maken door haar gewoon accuraat te beschrijven. Ongetrouwde mannen die rondlopen in jurken, bijvoorbeeld, en die dan een seksuele moraal voorschrijven aan gehuwde mensen.

Ik voor mij denk dat humor totaal vrij is. Je moet met alles de draak kunnen steken, want anders kun je het ook niet serieus nemen. Gregorius Nekschot – publiceert hij eigenlijk nog? – maakte cartoons waar ik nooit om heb kunnen lachen, maar hij had het recht ze te vervaardigen en behoorde niet door agenten van zijn bed te worden gelicht. Humor is vrij, maar toch zijn er onderwerpen waar ik geen grappen over zou maken, thema’s waar medelijden eerder op de plaats is. Zoals de Maria-verschijning, deze komkommertijd twintig jaar geleden, in het Limburgse Brunssum.

Er was een voorgeschiedenis. In 1981 was Maria in Međugorje (Joegoslavië) verschenen, een gebeurtenis die later werd uitgelegd als een vooraankondiging voor de burgeroorlog die er zou uitbreken. Kopieën van het beeldje van Onze Lieve Vrouwe van Međugorje werden al snel populair, en een daarvan belandde in het Italiaanse Civitavecchia, waar dit beeldje in februari 1995 bloed begon te huilen.

Volgende