Recensie Zomergasten met Roxane van Iperen

COLUMN, RECENSIE - “Ik ben niet van de lulverhalen”, zegt Roxane van Iperen in de loop van de avond. Het is haar antwoord op de vraag waarom ze niet gewoon een lulverhaaltje ophangt als er naar haar verleden wordt gevraagd, iets waar ze nooit op ingaat. Zij is van de waarachtigheid, zoals ze het zelf omschrijft. De waarheid is belangrijk voor haar, al wordt ook duidelijk dat ze zich voortdurend in de grijze gebieden begeeft.

Het was een boeiende, maar zeker geen luchtige avond moet ik zeggen. Het gaat over macht en schuld, daders en slachtoffers, en dat vermaledijde systeem waar we allemaal onderdeel van zijn. Al begint ze de avond met 2 van haar helden.

Eerst de Italiaanse fotografe Letizia Battaglia die de vele slachtoffers van de maffia-oorlog in beeld bracht. Geen makkelijke taak, al helemaal niet voor een vrouw. En ja dat waren gruwelijke beelden, maar ze vond dat het publiek die juist moest zien. Ook om ze een spiegel voor te houden, te laten zien aan wat voor praktijken mensen hun medewerking verleenden of in elk geval wegkeken.

Vervolgens zien we hoe Gerard Reve geïnterviewd wordt bij de uitreiking van de PC Hooftprijs. Niet zo bijzonder eigenlijk, maar het gaat dan ook meer om Reve zelf, de ontwikkeling van zijn persoon. En het Ezelproces, iets wat tot haar verbazing niet aan de orde kwam tijdens haar rechtenstudie. Terwijl het bij uitstek een uitdaging van het systeem was, én met succes. Omdat Reve waarachtig vond dat hij God juist liefhad, en wie dat niet wilde zien was een “boze verstaander”. Een fenomeen dat we ondanks het Ezelproces vandaag de dag misschien wel meer dan ooit op ons pad vinden. Waarmee het gesprek weer terugkomt op die waarachtigheid;  Van Iperen hekelt mensen die zich conformeren, om maar een “goede gelovige” te zijn – waarbij je “gelovige” ruim moet interpreteren. Het leidt ertoe dat mensen het systeem niet meer bevragen en bekritiseren, en dat is gevaarlijk, zo zal ze later met andere fragmenten aantonen.

Overigens benadrukt ze steeds dat het geen zwart-wit-verhaal is, dat iemand niet hartstikke goed of fout zit. Dat dader en slachtoffer soms dichtbij elkaar liggen.  En ze neemt het mensen ook niet per se kwalijk. Of beter gezegd; ze vindt dat we moeten ophouden om de verantwoordelijkheid voor zo’n beetje alles bij het individu te leggen.

Hoera, we hebben hetzelfde stokpaardje! Dat wist ik natuurlijk al, maar alleen omdat ik me voor de uitzending heb  ingelezen. Toen ik deze aflevering koos, wist ik nauwelijks wie Roxanne van Iperen  is. Maar ik kwam er dus achter dat ze een van mijn favoriete essays van de laatste tijd heeft geschreven. Geweldig hoe ze onder woorden brengt dat het niet alleen zinloos en dom is, maar zelfs schadelijk om jou als persoon bijvoorbeeld op te zadelen met “een beter milieu begint bij jezelf”.  Het is een smerige truc van bedrijven die helemaal geen zin hebben om zelf duurzaam te produceren. Wat op zich logisch is, ze willen gewoon centen verdienen. Wat wél kwalijk is, is dat de overheid dezelfde boodschap uitdraagt, waardoor bedrijven achterover kunnen leunen en jou een schuldcomplex wordt aangeluld omdat je naar de MacDonalds gaat of nog steeds in een oud barrel rondrijdt. Consumenten hebben namelijk vaak  helemaal geen keuze, nog veel vaker niet de juiste informatie, en het geld niet voor biologisch voedsel en een elektrische auto. Natuurlijk moet je wel doen wat je kan, maar hou eens op met mensen afzeiken die om wat voor reden dan ook niet zulke duurzame keuzes maken.

In de documentaire Fed Up over de campagne van Michelle Obama wordt duidelijk hoe het bedrijfsleven te werk gaat, om maar vooral hun troep te kunnen blijven verkopen. Die campagne Let’s Move richtte zich op overgewicht, met name bij kinderen. Die kreet was ongelukkig gekozen; de bedoeling was een systeemverandering, de voedselindustrie zou gezondere producten moeten maken, met minder suiker en andere additieven. Bedrijven boden enthousiast hun medewerking aan, wat ze de gelegenheid gaf om  de boodschap om te buigen naar de letterlijke betekenis van de titel; kinderen moeten bewegen. Niet de ongezonde troep die ze eten maakt ze dik, nee ze zijn gewoon lui – iets dat wetenschappelijk aantoonbare bull shit is.

Moraal van het verhaal; we leggen de schuld te vaak bij het slachtoffer. Iets dat ook naar voren komt in  de show Nanette van Hannah Gadsby en in de keuzefilm Das Weisse Band.

Het ultieme voorbeeld dient zich aan in de documentaire Zeugen – Aussagen zum Mord an einem Volk, waarin sonderkommando’s aan het woord komen. Dit waren Joden die in de concentratiekampen verantwoordelijk waren voor het strippen (letterlijk) en  opruimen van de doden. Na het aangrijpende fragment is het even stil, de ontmenselijking is te gruwelijk voor woorden. De Tweede Wereldoorlog is een belangrijke inspiratiebron voor Van Iperen, omdat zo duidelijk wordt hoe moeilijk het soms is om goed van fout te onderscheiden. En natuurlijk vanwege het verschrikkelijke machtsmisbruik, de sociale experimenten die werden gedaan. In Who Will Write Our History gaat het over het Joden-getto in Warschau, de smerige Duitse propaganda en hoe de Joden zich daar op hun manier tegen verzetten door de gebeurtenissen zelf minutieus op te schrijven. Levensgevaarlijk en ze geloofden ook niet echt dat er ooit iemand in geïnteresseerd zou zijn, maar het gaf ze een doel en dus zetten ze door.

Van Iperen geeft veel stof tot nadenken over hoe we machtsstructuren in stand houden door verantwoordelijkheid te verschuiven naar het individu en slachtoffers medeschuldig maken aan wat ze overkomt. Daar moeten we inderdaad heel nodig iets aan doen. Van de machtigen, de daders, kunnen we niet verwachten dat ze uit zichzelf veranderen. Maar het wordt wel tijd dat we de schuld daar neerleggen waar die hoort.

Gelukkig is er tussendoor ook ruimte voor wat luchtigheid, zoals suffe dieren- en dansfilmpjes van TikTok. Die krijgt Van Iperen van haar kinderen doorgestuurd, en waarmee ze inmiddels op een bepaalde manier met elkaar communiceren. Ik was verrast te horen dat ze ooit danslerares was, vooral omdat ze hiphop- en streetdance gaf en dat rap haar favoriete muziekgenre is. Het bijbehorende fragment was van een heel andere orde; moderne dans met klassiek geschoolde dansers, tot de perfectie uitgevoerd – dat neem ik dan maar gewoon aan.

De afsluiter was de trompettist Ibrahim Maalouf met het nummer Beiroet, een prachtige melancholische melodie die recht doet aan de avond. Roxane van Iperen heeft het ons niet makkelijk gemaakt met haar keuzes, maar dat doet ze voor zichzelf ook niet. Wat een strijdbare, veelzijdige vrouw, met een heldere blik en een scherpe pen. Een geweldig rolmodel voor jonge meiden. En voor mij eigenlijk ook.