Recensie Zomergasten met Alfred Birney

In de vijfde aflevering van Zomergasten 2021 ontving Janine Abbring schrijver Alfred Birney, bekend geworden met De tolk van Java, over zijn getraumatiseerde vader. Het werd een openhartig gesprek over schuld, boete en spijt... en hoe daarmee te leren leven. Tegen het einde van de uitzending, vlak nadat we een fragment hebben gezien uit De Geschiedenis van de Toekomst, vertelt Alfred Birney over de korte staat van verlichting die hij ervoer toen hij een aantal jaar geleden bij het graf van zijn Chinese oma stond. Een satori noemde Birney het, Japans voor ‘schouwen’: het moment dat je doorziet hoe alles in elkaar steekt. Even was hij een met de kosmos. En zag hij in hoe zich bevindt op een punt waarop alles wat er gebeurd is en alles wat er gaat gebeuren onlosmakelijk met elkaar verbonden is. Ook al kon hij het gevoel dat hij had ervaren niet meer terughalen: na dit moment van helderheid was zijn kijk op het leven voorgoed veranderd. Hij had al een paar keer blijk gegeven van een diep besef dat alles met elkaar te maken heeft, dat niets zonder gevolgen is, en dat niets op zichzelf staat. Na het fragment uit Overseas (waarin Filipijnse vrouwen vertellen over hun hondenleven als schoonmaakster in Dubai en Saudi-Arabië) wijst Birney erop wijst dat je het Nederlandse slavernijverleden niet moet beperken tot de slavernij in de Westelijke Overzeese gebieden, maar dat je het in het groter geheel moet zien, inclusief hedendaagse slavernij. Eenzelfde besef zat ook in de lans die Birney brak (na een fragment uit Ik ben een Indo ja, en zo wil ik leven) om niet van een Nederlandse canon, Indische canon en Surinaamse canon te spreken, maar van een Nederlandstalige canon in de literatuur. Het besef dat alles met elkaar te maken heeft, zat ook al in zijn antwoord op de eerste vraag van de avond: hoe hij deze vijftiende augustus (de verjaardag van de capitulatie van Japan) had beleefd. Birney antwoordde dat hij deze datum niet los kon zien van de atoombom op Hiroshima en van alle onschuldige slachtoffers die er waren gevaren om Japan tot die capitulatie te dwingen. Het kan ook bijna niet anders, als je hoort waar Alfred Birney vandaan komt. Over zijn moeder heeft hij het, voor zover ik me kan herinneren, enkel in een bijzin gehad. Bij Alfred Birney draait alles om zijn vader, over wie hij het boek De Tolk van Java heeft geschreven. Zijn vader trad op 17 jarige leeftijd toe tot de Veiligheidsdienst Mariniersbrigade (de VDMB), een in de Tweede Wereldoorlog opgerichte elite-eenheid die ten doel had om Indonesië te zuiveren van Indonesische opstandelingen. Het verhoren (en dus ook martelen) van Indonesiërs lieten de Nederlanders graag aan andere Indonesiërs. Zijn vader had wellicht geen gevangenen geëlektrocuteerd zoals de hoofdrolspelers in De Oost doen, hij had wel vaak verteld hoe hij met de kolf van zijn geweer op ribbenkasten ramde. Janine Abbring las een huiveringwekkende passage uit De Tolk van Java voor, waarin Birney beschrijft hoe zijn vader met één schot een baby, een moeder en de Pemoeda op wie hij het had gemunt doodschiet. Vanaf zijn zesde had Alfred Birney dat verhaal heel vaak te horen gekregen. ‘De zwijgende Indonesiër is een mythe’, zegt hij. De Tweede Kamer en de media, die zwegen. Zijn vader niet. Integendeel. En de kleine Alfred Birney moest daarmee zien om te gaan. ‘Het was doden of gedood worden’, had zijn vader gezegd over zijn moord op de baby, de moeder en de Pemoeda. Zonder die drievoudige moord, zonder al die andere moorden die zijn vader had gepleegd (al dan niet in dienst van ons geliefde vaderland), zonder al die doden had Alfred Birney nooit bestaan. ‘Elk mens draagt volgens de Oosterse filosofie karma met zich mee, een bepaalde last’, legt Birney uit naar aanleiding van een scène uit Spring, Summer, Fall, Winter… and Spring. Daarin zien we een klein jongetje lachend stenen aan een visje, een kikker en een slang binden, zodat ze zich minder snel kunnen voortbewegen. Om hem te laten voelen wat hij die dieren aandeed, bindt de boeddhistische monnik die het jongetje opvoedt een steen aan hem vast. Zoals de monnik een steen op de rug van het jongetje vastbindt om hem iets te leren, zo probeert Birney in de loop van de uitzending de nodige stenen op de Nederlandse samenleving te leggen. Nederland is goed in het verzwijgen van dingen, in het onder het tapijt schuiven van onze fouten. Of het nu gaat over Nederlandstalige literatuur, migratie, slavernij, racisme of de oorlog in Indonesië: Nederland doet graag alsof het de onschuld zelve is en weigert om in de spiegel te kijken. Met behulp van raak gekozen fragmenten uit First Kill, Rockin’ Ramona en Koot & Bie legt Birney keer op keer de vinger op de zere plek. De steen die Birney zelf met zich meedraagt, is natuurlijk de steen van zijn vader. Hij is de zoon van een moordenaar. Het is een steen die hij bij zijn geboorte heeft gekregen en waar hij part noch deel aan had, maar die hij wel heeft te torsen. Nog steeds schrijft hij het liefste ’s nachts, om nachtmerries te vermijden. Na het fragment uit Spring, Summer, Fall, Winter… and Spring zegt Birney dat hij zich tijdens deze uitzending wil verlossen van zijn steen. Hij wil de last de hij met zich meedraagt in het water gooien waarmee ze zich omgeven. Voordat Jimi Hendrix & the band of Gypsys de avond afsluiten met Machine Gun, laat Birney een fragment zien uit Departures, een Japanse film waarin een cellist zijn baan verliest en bij een begrafenisondernemer gaat werken. Als hij zijn eigen vader moet afleggen, door wie hij als kind in de steek is gelaten, vindt hij in diens hand de steen die hij jaren daarvoor aan hem had gegeven. Birney vertelt dat hij niet lang na de dood van zijn vader zijn eerste hartaanval had. ‘Heeft pa je hart gebroken?’, had zijn zusje gevraagd. Hij vertelt hoeveel spijt hij had dat hij zijn vader niet meer had gezien. En nooit afscheid had kunnen nemen. Ondanks alles. 'Ik heb mijn warme hand niet op zijn koude hoofd kunnen leggen.' Het verdriet dat hij voelde. Niet om zichzelf, niet om zijn vader, maar om hoe de dingen zijn gegaan. 'En alles begint uiteindelijk bij de vervloekte koloniale oorlog.' Er zat een wonderlijke symmetrie in de aflevering. En echo’s met de aflevering met Sevdaliza vorige week, die uitlegde dat elk mens zowel volstrekt uniek is als onlosmakelijk verbonden met alles. ‘De kosmos ontvouwde zich, maar ik deed er gelijk aan mee’, zo noemde Birney het vanavond. Maar zo geharnast als Sevdaliza tegenover Janine Abbrin zat, zo breekbaar zat Alfred Birney hier. Soms lachte hij iets te pijnlijke ontboezemingen weg, soms probeerde hij ze weg te trommelen. Die steen zal er nog wel zijn als hij aankomende vrijdag de orde der kreupelhoutigen betreedt, maar wellicht is de last net wat lichter geworden. Ik hoop het, het was prachtig.

Door: Foto: © VPRO Schermafbeelding Zomergasten 2021 met Alfred Birney
Foto: Screenshot ZG 25-7-2021

Recensie Zomergasten met Roxane van Iperen

COLUMN, RECENSIE - “Ik ben niet van de lulverhalen”, zegt Roxane van Iperen in de loop van de avond. Het is haar antwoord op de vraag waarom ze niet gewoon een lulverhaaltje ophangt als er naar haar verleden wordt gevraagd, iets waar ze nooit op ingaat. Zij is van de waarachtigheid, zoals ze het zelf omschrijft. De waarheid is belangrijk voor haar, al wordt ook duidelijk dat ze zich voortdurend in de grijze gebieden begeeft.

Het was een boeiende, maar zeker geen luchtige avond moet ik zeggen. Het gaat over macht en schuld, daders en slachtoffers, en dat vermaledijde systeem waar we allemaal onderdeel van zijn. Al begint ze de avond met 2 van haar helden.

Eerst de Italiaanse fotografe Letizia Battaglia die de vele slachtoffers van de maffia-oorlog in beeld bracht. Geen makkelijke taak, al helemaal niet voor een vrouw. En ja dat waren gruwelijke beelden, maar ze vond dat het publiek die juist moest zien. Ook om ze een spiegel voor te houden, te laten zien aan wat voor praktijken mensen hun medewerking verleenden of in elk geval wegkeken.

Vervolgens zien we hoe Gerard Reve geïnterviewd wordt bij de uitreiking van de PC Hooftprijs. Niet zo bijzonder eigenlijk, maar het gaat dan ook meer om Reve zelf, de ontwikkeling van zijn persoon. En het Ezelproces, iets wat tot haar verbazing niet aan de orde kwam tijdens haar rechtenstudie. Terwijl het bij uitstek een uitdaging van het systeem was, én met succes. Omdat Reve waarachtig vond dat hij God juist liefhad, en wie dat niet wilde zien was een “boze verstaander”. Een fenomeen dat we ondanks het Ezelproces vandaag de dag misschien wel meer dan ooit op ons pad vinden. Waarmee het gesprek weer terugkomt op die waarachtigheid;  Van Iperen hekelt mensen die zich conformeren, om maar een “goede gelovige” te zijn – waarbij je “gelovige” ruim moet interpreteren. Het leidt ertoe dat mensen het systeem niet meer bevragen en bekritiseren, en dat is gevaarlijk, zo zal ze later met andere fragmenten aantonen.

Doneer!

Sargasso is een laagdrempelig platform waarop mensen kunnen publiceren, reageren en discussiëren, vanuit de overtuiging dat bloggers en lezers elkaar aanvullen en versterken. Sargasso heeft een progressieve signatuur, maar is niet dogmatisch. We zijn onbeschaamd intellectueel en kosmopolitisch, maar tegelijkertijd hopeloos genuanceerd. Dat betekent dat we de wereld vanuit een bepaald perspectief bezien, maar openstaan voor andere zienswijzen.

In de rijke historie van Sargasso – een van de oudste blogs van Nederland – vind je onder meer de introductie van het liveblog in Nederland, het munten van de term reaguurder, het op de kaart zetten van datajournalistiek, de strijd voor meer transparantie in het openbaar bestuur (getuige de vele Wob-procedures die Sargasso gevoerd heeft) en de jaarlijkse uitreiking van de Gouden Hockeystick voor de klimaatontkenner van het jaar.

Lezen: De wereld vóór God, door Kees Alders

De wereld vóór God – Filosofie van de oudheid, geschreven door Kees Alders, op Sargasso beter bekend als Klokwerk, biedt een levendig en compleet overzicht van de filosofie van de oudheid, de filosofen van vóór het christendom. Geschikt voor de reeds gevorderde filosoof, maar ook zeker voor de ‘absolute beginner’.

In deze levendige en buitengewoon toegankelijke introductie in de filosofie ligt de nadruk op Griekse en Romeinse denkers. Bekende filosofen als Plato en Cicero passeren de revue, maar ook meer onbekende namen als Aristippos en Carneades komen uitgebreid aan bod.

Foto: schermafbeelding © VPRO Zomergasten Floris Alkemade 2021

Recensie Zomergasten met Floris Alkemade

RECENSIE - Het eerste fragment waaraan architect en Rijksbouwmeester Floris Alkemade moest denken toen hij gevraagd werd voor Zomergasten 2021, was een fragment uit Wedden Dat Ik Het Kan. Hoe hij het fragment had leren kennen, wist hij niet meer.

We zien een meisje van een jaar of twaalf in een kliko verdwijnen. De klep gaat dicht. De klep vliegt open. We zien haar benen. De benen gaan naar beneden. De klep valt dicht. De klep gaat weer open. We zien haar hoofd. Het hoofd gaat naar beneden. De klep gaat dicht. De klep vliegt open. We zien haar benen. Enzovoort. Uiteindelijk lukt het haar om 21 keer afwisselend met haar benen en haar hoofd de kliko te openen. Ze weet zich dus in één minuut 21 keer om te draaien in een ruimte van niet meer dan anderhalve kubieke meter, bedoeld om afval in te gooien.

Alkemade legde uit waarom hij dit had gekozen: een kliko is niet bedoeld om in te klimmen, en toch deed dat meisje dat. Een kliko is niet geschikt om je in om te draaien. En toch deed het meisje dat, 21 keer om precies te zijn. Ooit had ze een mogelijkheid gezien waar een normaal mens die mogelijkheid niet ziet. En wist ze in een onmogelijke positie een andere houding aan te nemen.