Recensie Zomergasten: op zoek naar de ziel van Hoyte van Hoytema

RECENSIE - ‘Je moet filmen zoals een kat op een tafel springt: met precies genoeg moeite’, zei Robby Müller ooit, cameraman van onder andere Paris Texas, Breaking the Waves en Dead Man. Müller was een soort mentor van Hoyte van Hoytema, de tweede Zomergast van presentator Theo Maassen. Dat deze uitspraak Hoyte uit het hart is gegrepen, zou je niet zeggen als je denkt aan de spierballencinema van Interstellar, Spectre en Tenet, films waarbij Hoytema achter de camera zat. Maar toch, als je ‘m drie uur lang hoort praten over zijn vak, kun je niet anders dan hem op z’n woord geloven. Kennelijk kun je een krachttoer als Tenet, die zich voor een groot (en vrij onnavolgbaar) deel achterstevoren afspeelt, voor een groot deel op gevoel filmen, zonder storyboard.

Al sinds zijn veertiende, gegrepen door de magnetische sfeer van bijvoorbeeld Miami Vice (waaruit we een scène zien als eerste fragment) wist Hoyte dat hij iets met film wilde doen. Tot tweemaal toe werd hij afgewezen door de Nederlandse filmacademie (op welke gronden komen we helaas niet te weten). De filmacademie in Polen (dezelfde waar Roman Polanski en Kristov Kieslowski op hadden gezeten), wilde hem wel hebben. Daar maakte hij kennis met Tarkovski (diens Zerkalo was een belangrijke inspiratiebron voor Interstellar – iets waaraan wat mij betreft ook wel wat meer woorden vuil gemaakt hadden mogen worden) en werd zijn liefde voor techniek en geknutsel verder aangewakkerd. Hij heeft de school niet afgemaakt. Zonder diploma maar overtuigd van zijn eigen kunnen ging hij terug naar Nederland, in de verwachting met luid gejuich ontvangen te worden. Maar dat bleek niet zo te zijn: niemand zat te wachten op de net niet aan de Poolse filmacademie afgestudeerde cameraman Hoyte van Hoytema. Hij schreef talloze brieven, maar kreeg zelden reactie.

Op zoek naar de ziel in het beeld
De eerste die wel iets van zich liet horen (naast Jules van den Steenhoven), was Robby Müller. Was dat niet gebeurd, dan zat Hoyte misschien nog steeds rokend in zijn onderbroek te wachten op de ene kans die maar niet kwam. Meelopend met Robby Müller wordt de jonge Hoyte getroffen door de eenvoud van Müllers aanpak. Soms kan hij er met de pet niet bij: wanneer ga je je magie doen? Maar precies dat, die eenvoud, alles nog simpeler maken, dat was de magie. Want terwijl je in een soort circus zit, waarmee heel veel mensen gemoeid zijn, moet je iets heel basaals overbrengen, dat tegelijkertijd heel abstract en persoonlijk is. Hoe krijg je er een ziel in?, is de vraag waar Hoyte steeds weer naar terugkeert. Wat dat precies betekent, is ook voor Hoyte vaak onduidelijk. Hij vertelde over Spike Jonze (waarmee hij het schitterende Her maakte) die heel erg serieus en zonder terughoudendheid op zoek kon gaan naar iets waarvan hij niet wist wat het was. Hij wist het pas als hij het had gevonden. Wat helpt in de zoektocht naar de ziel van de scène, is een regisseur die, zoals Hoyte het noemt, ‘punk in z’n lijf’ heeft. Hij of zij moet durven experimenteren, van de gebaande paden af willen gaan en zonder te kijken in het diepe durven springen. Je moet ook durven toegeven dat je niet altijd weet waar je mee bezig bent. Dan pas wordt het interessant.

Tegenover dat ongrijpbare zoeken naar de ziel, staat de tastbare techniek. Ook daar kon Hoyte inzichtelijk over vertellen. We begrijpen nu bijvoorbeeld waarom de gesprekken in dit seizoen van Zomergasten zo intiem voelen: de camera’s bevinden zich op grote afstand en hebben lange lenzen waardoor het eruit ziet alsof ze elkaar van heel dichtbij diep in de ogen kijken. Oppenheimer, thans te zien in uw plaatselijke bioscoop, is juist met hele wijde lenzen geschoten, zodat je heel dicht op de huid moet filmen. Dit geeft niet zozeer een voyeuristisch gevoel, maar meer alsof je er tussen staat.

Bravoure, geluk en luiheid
Net als vorige week, zat de avond weer soepeltjes in elkaar, zonder dat je het gevoel had dat ze zich heel streng aan een script hielden. Theo Maassen hield de vaart er lekker in, haalde de Henk van de Tillaert in zich nog even naar boven toen we een heerlijk fragment over botsende auto’s in Eindhoven te zien kregen, en stelde over het algemeen bevredigende vragen. Hoewel ik soms net even wat meer wilde weten. Neem het fragment uit Athena dat Hoyte liet zien, een super complexe scène die als zogenaamde oner is opgenomen, dus in één take, zonder te snijden. Ik had wel willen weten: hoe doe je dat, hoe zet je dit in godsnaam in scène, hoe stap je met een camera uit een rijdende politiewagen op een andere wagen, hoe weten al die acteurs en figuranten wat ze moeten doen, hoeveel heb je in de hand en hoeveel laat je over aan het toeval, hoe gevaarlijk is het eigenlijk wat je daar ziet, hoe zou hij het zelf hebben aangepakt? Als iemand dat inzichtelijk kon maken, was het Hoyte van Hoytema wel. Maar hij vertelde liever over het effect dat een oner heeft op je verhaal.

Stiekem zat de avond ook vol met levenswijsheden. Neem het fragment met Townes van Zandt, waarin een zwarte hoefsmid, even voordat hij tot tranen toe geroerd wordt door een lied van de Van Zandt, de nodige handvatten voor een bevredigend leven deelt: kijk paarden in de ogen als je ze benadert, zorg ervoor dat je altijd ergens mee bezig bent, praat met God zoals je met mensen praat, eet drie maaltijden per dag en drink uitsluitend goede whiskey. Tegen het einde vroeg Theo aan Hoyte of hij vond dat hij zijn succes aan zichzelf te danken had. Of was het voornamelijk geluk geweest? Voor een groot deel toch geluk, vond Hoyte. Naast een soort rotsvast vertrouwen in het eigen kunnen. Een vertrouwen dat groot genoeg is om niet naar iets anders op zoek te gaan. Bravoure, geluk en luiheid, dat was de heilige drieëenheid om het te maken in het leven. ‘Doorzetten, daar geloof ik zelf helemaal niet in’, zei Hoyte van Hoytema. Man naar m’n hart.