Post-atheïst | Göbekli Tepe

COLUMN - Oorlog in Gaza, oorlog in Irak, nog geen oorlog in de Oekraïne: de komkommertijd is onrustig dit jaar. Sommig nieuws, dat anders de krant zou hebben gehaald, blijft nu wat onderbelicht, zoals het overlijden van de Duitse archeoloog Klaus Schmidt. Ik weet toevallig dat het NRC Handelsblad heeft overwogen er een stukje aan te wijden, maar het echte nieuws ging voor.

Schmidt was de joviale opgraver van Göbekli Tepe in zuidoost-Turkije, een van de belangrijkste archeologische ontdekkingen van de afgelopen kwart eeuw. De simpelste manier om het te beschrijven is dat het vier kleine Stonehenges bij elkaar zijn, met dit verschil dat de stenen veel meer zijn bewerkt en zijn voorzien van reliëfs van dieren. Kraanvogels, vossen, slangen, krokodillen. En waar Stonehenge zo’n 4600 jaar oud is, is Göbekli Tepe eens zou oud. De opgravers noemden het een heiligdom.

De hamvraag is hoe een archeoloog dat kan weten. Schmidt was daar eerlijk over: hij wist het niet zo zeker als hij zou willen. Als hij vertelde over zijn project, legde hij de nadruk op het feit dat de mensen in het tiende en negende millennium v.Chr. nog leefden als jagers en verzamelaars, dat hun werktuigen simpel waren en dat het een wonder was dat ze zoiets monumentaals als de vier cirkels van Göbekli Tepe schiepen.

Er moeten, over een lange periode, tientallen mensen aan hebben gewerkt en die aten meer dan jagers en verzamelaars konden halen uit de onmiddellijke omgeving. Honderden mensen, verspreid over een heel wijde omgeving, moeten een deel van hun eten hebben afgestaan en naar depots hebben gebracht. Göbekli Tepe bewijst minimaal dat er in het vroege Neolithicum een vorm van efficiënt leiderschap bestond.

Dat maakt het echter nog geen heiligdom en Schmidt erkende dat het een verlegenheidsoplossing was. Wat kon het anders zijn? De hoofdstukken in zijn uitstekende publieksboek Sie bauten die ersten Tempel waarin hij probeerde uit te leggen hoe Göbekli Tepe als heiligdom gefunctioneerd zou kunnen hebben, zijn een wonder van voorzichtigheid. Het was wat onverdiend dat hem werd verweten dat hij – als ik me een anglicisme mag veroorloven waarmee ik het beeldend kan uitdrukken – zou zijn gesprongen naar de conclusie dat Göbekli Tepe een cultusplaats was.

De kritiek ergerde Schmidt, maar hij moet hebben geweten dat ze hout sneed. De archeologie heeft op dit punt een trieste reputatie: de lijst van ten onrechte als religieus beschouwde plaatsen, is vrij lang.

Het bekendste voorbeeld is Qumran. De plek waar de Dode Zee-rollen zijn gevonden werd meteen geïdentificeerd als klooster en de opgravers wisten zelfs het scriptorium aan te wijzen waar de rollen zouden zijn geschreven. Inmiddels neemt alleen de directie van de toeristenfuik ruïne van de antieke dadelpalmenplantage die interpretatie nog voor zijn rekening.

Nu is Qumran maar een millennium of twee oud. Uit die tijd hebben we teksten. Maar zelfs in een goed-bekend tijdvak kan de archeologie een misslag maken. Voor een plek als Göbekli Tepe is de kans daarop nog groter. Schmidt wist dat, erkende het probleem en het stak hem dat hij uitgerekend op dat punt werd bekritiseerd.

Hij moet echter ook hebben geweten dat het bij het vak hoorde. Juist als het moeilijk is iets empirisch te onderbouwen, komt het aan op zorgvuldig vergelijken en logisch nadenken. Een van de beste manieren om jezelf te dwingen de kwaliteit van je argumenten onder ogen te zien, is het verdedigen van het tegengestelde van wat je denkt. Schmidts critici waren zijn beste bondgenoten. Archeologie is, in laatste instantie, vooral een oefening zindelijk te leren denken.