ELDERS - Andrzej Duda, de president van Polen, wil het EU-lidmaatschap onderwerp maken van een referendum over de nieuwe grondwet.
De Poolse senaat moet er nog over oordelen, maar als het aan president Duda ligt komt er in november in Polen een referendum waarin de bevolking zich kan uitspreken over het lidmaatschap van de EU en de NATO. Moet het lidmaatschap van deze internationale organisaties grondwettelijk worden vastgelegd, wil Duda van de Polen weten. Hij had voor het referendum een lijstje van 15 vragen opgesteld, maar dat zal worden gereduceerd tot 10. Daaronder vragen als: moet de Poolse grondwet de soevereiniteit van het land binnen de Europese Unie garanderen, moet de Poolse grondwet voorrang krijgen boven internationale wetgeving? En verder nog: moet het meer dan duizend jaar oude christelijke erfgoed in de grondwet genoemd worden als een belangrijke bron van traditie, cultuur en nationale identiteit? Moet de grondwet het gezin beschermen?
Ondanks deze op de ideologie van de regerende partij PiS (Recht en Rechtvaardigheid) toegesneden vragen is het nog niet zeker of Duda steun krijgt voor zijn referendum. Zelfs binnen de PiS zijn er vragen. De prioriteit van de Poolse wet boven die van de EU is feitelijk een achterhaalde gedachte aangezien alle lidstaten al met het omgekeerde hebben ingestemd. Oud-premier Leszek Miller neemt het initiatief van de president niet serieus. De toekomst van Polen in de internationale gemeenschap is niet alleen van Polen, maar ook van andere landen afhankelijk. ‘We kunnen de bevolking net zo goed vragen of men het er mee eens is dat we aan elk wereldkampioenschap voetbal gaan deelnemen.’
Maar PiS groeit in de wedstrijd ‘wij Polen tegen de rest’. Dat gegeven zal de komende maanden de belangrijkste rol spelen bij de verdere besluitvorming. Daar zal ook EU-commissaris Timmermans rekening mee moeten houden als hij binnenkort naar Warschau reist voor nieuwe onderhandelingen over het conflict tussen Polen en de EU over het functioneren van de rechtsstaat. Aanleiding is nu het dreigende gedwongen ontslag van 27 rechters van het Hoogerechtshof.
Studentenprotest
Sinds vorige week voeren studenten in verschillende steden actie tegen een universiteitshervorming die de academische vrijheid zou aantasten. Het protest is met name gericht tegen de instelling van nieuwe universitaire raden die politieke controle kunnen gaan uitoefenen ten koste van de zeggenschap van medewerkers en studenten. Curieus is ook de bepaling dat vrouwelijke academici op de leeftijd van 60 met pensioen moeten, vijf jaar eerder dan hun mannelijke collega’s. Gegeven het feit dat vrouwen in veel gevallen vanwege zwangerschapsverlof en de zorg voor kinderen later op gang komen in een academische carrière is hier sprake van een ernstige vorm van discriminatie. Het Poolse parlement zou deze week nog een besluit moeten nemen over de nieuwe wet.
Hoger minimumloon
In mei congresseerde de grootste Poolse vakbond over de noodzaak van een algemene stijging van lonen in Polen. De minister voor Gezinszaken Elżbieta Rafalska lanceerde in aansluiting hierop deze week alvast het plan het minimumloon te verhogen van 2100 naar 2250 zloty per maand. Het ministerie van Financiën is niet enthousiast, maar Rafalska wil het er toch niet bij laten zitten. Een plan om elke scholier bij aanvang van de cursus 300 zloty (plm 75 euro) mee te geven voor schoolbenodigdheden is al wel aangenomen.
Met dergelijke sociale maatregelen koopt de PiS de stem van de bevolking. Sławomir Sierakowski, van Krytyka Polityczna, een oppositionele beweging van kunstenaars en intellectuelen wijst er op dat het Poolse populisme van Kaczynski’s PiS, en meer in het algemeen het Oost-Europese populisme, andere bronnen heeft dan westerse varianten. De regio kent geen sterke traditie van burgerrechten en ‘checks en balances’. Rechtsstatelijke onderwerpen zijn voor een groot deel van de bevolking minder belangrijk dan puur materiële, zoals lonen en kindertoeslagen. Door de jacht van buitenlandse investeerders op goedkope grond verliezen Poolse boeren inkomstenbronnen. Het is de vraag of de PiS dat kan tegenhouden, maar het nationalisme van de regeringspartij is van grote symbolische waarde voor de steun op het platteland. De katholieke kerk helpt graag een handje mee bij het in stand houden van een religieus geïnspireerd conservatisme dat de verspreiding van een moderne westerse seculiere cultuur, inmiddels opvallend aanwezig in alle universiteitssteden, zoveel mogelijk moet verhinderen.
Nieuwe autoritaire politiek
De socioloog Maciej Gdula van het Advanced Studies Institute in Warsaw (dat is verbonden aan Krytyka Polityczna) heeft onderzoek gedaan naar de achterban van PiS en komt tot de conclusie dat het allemaal wat gecompliceerder ligt dan de doorsnee verklaring voor het succes van de Poolse populisten. De steun voor Kaczynski komt niet alleen van boeren en arbeiders, maar ook van een belangrijk deel van de middenklasse. En degenen die hun stem uitbrachten op PiS deden dat niet altijd omdat ze het eens zijn met het programma van de partij. Maar ook om de liberale elite van het Burgerplatform (Tusk c.s.) af te straffen. De anti-elite stemmers hebben dan ook niet zoveel moeite met het wegsturen of inperken van de macht van de rechters die onder Tusk zijn aangesteld.
Gdula ontdekte dat Kaczynski voor verschillende groepen iets te bieden had. Een einde maken aan de macht van een beperkte elite was een. Het insluiten van alle Polen in de natie haalde de boeren en de arbeiders over de streep. Onder het Burgerplatform hadden velen het gevoel er niet bij te horen zonder universitaire opleiding, een eigen huis en een westerse levenswijze. Onderlinge solidariteit binnen de Poolse gemeenschap was en is nog steeds een unique selling point van de PiS. En met dat laatste hangt een superoriteitsgevoel samen tegenover vreemdelingen, met name migranten ‘die hun familie aan hun lot hebben overgelaten’. De xenofobie wordt gevoed door het gevoel dat migranten moreel inferieur zijn.
De autoritaire politiek van de Poolse regering is niet een ouderwetse dictatuur, zegt Gdula, want er wordt volop gebruik gemaakt van democratische beelden en procedures. Het strikte nationalisme en de uitsluiting van vreemdelingen levert wel een regime op met autoritaire trekjes. De socioloog biedt met de resultaten van zijn onderzoek een diagnose voor de situatie van zijn land, over de therapie is hij minder duidelijk. Terugkeer van de oude partij-elites zal volgens hem niets oplossen. Een wat minder autoritaire en meer EU-gerichte versie van de huidige politiek zoals soms bij president Duda en andere PiS-leden wordt waargenomen biedt ook geen perspectief. Misschien kan een nieuwe leider zonder binding aan de oude elites een aansprekend alternatief bieden voor de groeiende aspiraties van de Polen.
Reacties (17)
Mooi stuk, dank.
Ik weet niet of ik hier op moet reageren, ik ben er al eens behoorlijk op afgezeken, maar ik vind het wel aardig dat het Vaticaan hier nu eens expliciet benoemd wordt als duidelijk aanwezige politieke kracht, zelfs al wordt die nog niet diepgaand geanalyseerd.
En die aanwezigheid geldt niet alleen voor Polen, maar voor ondertussen het hele oostelijk deel Europa: Polen, Tsjechie, Slovakije, Hongarije (zie bv hier) (V4) en ondertussen kun je daar ook Oostenrijk en Italie aan toe voegen.
Daarnaast roepen Merkel en Macron regelmatig dat ze een sterkere band met de kerk willen en dan bedoelen ze echt het Vaticaan.
Voor de duidelijkheid, religie is hier vrijwel irrelevant, het gaat om de politieke factor. Het Vaticaan is een politieke machine.
Zeker, het blijft de vraag of het allemaal zo’n vaart zal lopen, maar de invloed van de Roomse kerk op de politiek van Europa en zelfs op die van de wereld, is onmiskenbaar, groot en vooral conservatief. De Roomse kerk – het Vaticaan – is een niet transparant, uiterst conservatief instituut, dat zich vrijwel geheel onttrekt aan de democratische waarden – hetgeen de reden is waarom ze ook geen lid van de EU kan worden.
Hoewel het Vaticaan op dit moment een progressieve koers lijkt te varen, is het allerminst duidelijk of dat over vijf of tien jaar ook nog zal zijn. In elk geval zal het Vaticaan – dat is ondertussen wel duidelijk – als een dood paard aan de samenleving blijven hangen ter meerdere eer en glorie van haar eigen levensvisie en eigenwaan van morele superioriteit. Voordat de kerk zich echt in het progressieve politieke spectrum beweegt, zijn we jaren, nee eeuwen verder. Tot dan is conservatisme in de (westerse?*) politiek parallel, zo niet synoniem met christelijke politiek. En christelijke politiek, nuances daargelaten, bevat de signatuur van het Vaticaan (hetgeen onlangs vanuit de EU duidelijk werd door een publicatie van het Europees Parlementair Forum over bevolking en ontwikkeling).
Ik was zeer verbaasd over de reactie bij het Ierse referendum. Niet alleen vanwege de uitslag, maar meer nog vanwege alle geëmigreerde Ieren die nog stemrecht hadden in dat land, die terugkwamen om de katholieke kerk een boodschap te geven over hun positie in de moderne (Ierse) samenleving. De Ieren hebben het wel gehad met Rome. Het oostelijk deel van Europa moet dat blijkbaar nog leren.
Misschien moeten we vertrouwen hebben in de Polen en gewoon dat referendum afwachten. Alleen lijkt tien vragen me een beetje veel. Eenduidigheid is essentieel.
* ik zeg westerse met een vraagteken want onderschat het niet, de Roomse kerk zit echt overal ter wereld aan. Te beginnen bij de VN.
Het grote probleem met gelovigen in het algemeen is dat ze denken dat ze hun vermeende gelijk aan anderen moeten opdringen.
@1: ”Het oostelijk deel van Europa moet dat blijkbaar nog leren.”
Wellicht moeten ze nog leren dat er meer wegen zijn dan knoet, kerk of communisten. Een van de problemen is dat de jongere progressievere Polen grotendeels in West-Europa zitten, zodat de verkalkte papen het thuis te veel voor het zeggen hebben.
Maar ook in het seculiere Nederland anno nu heeft een orthodoxe splinter als de SGP onevenredig veel in de melk te brokkelen.
De macht van het Vaticaan is groot in Polen. Want zeer veel gelovigen daar. Maar als je kijkt naar Ierland , ook zeer rooms. En laatst de abortuswetgeving met referendum er doorheen. Waar was het Vaticaan? En vergelijkingen met landen als Tsjechië (niet rooms, atheïstisch) enzovoort dan is het weer voornamelijk zoals uit de tweede reactie blijkt een grote afkeer van kerk en christendom, want staat voor conservatief. Ik denk dat dat laatste woord beter staat voor Oost-Europa. Niet de macht van het Vaticaan, of de jezuïeten.
@3: Ierland zit niet ingeklemd tussen Rusland en Duitsland. Het heeft alleen de oceaan te vrezen, en alleen de kerk (en in Ulster de zo mogelijk nog conseervatievere orangemen) om te haten.
@4.
Ierland heeft de Engelsen om te haten. Eeuwenlange onderdrukking, misschien was juist de kerk hun bondgenoot. Net zoals bij de Polen, ook eeuwenlang tegen de buurlanden, en op het eind de communisten.
@5: In Ierland (nog meer dan in Polen) was de kerk ook een identificatie. De (opgelegde) Anglicaanse kerk was immers die van de Engelse bezetter, de katholieke kerk was de bondgenoot daartegen. In Noord-Ierland (of je dat zegt of Ulster is aldaar trouwens ook al een hint op je politieke standpunt ter plaatse) speelt dat nog sterker een rol, omdat er in het verleden dusdanig etnisch gezuiverd is, dat de oorspronkelijke katholieke Ierse bewoners in de minderheid kwamen tegen de Schotse en Engelse protestantse kolonisten. Dat zit er inmiddels dusdanig in dat zelfs atheïsten gedwongen worden om zich tot katholieke of protestante atheïsten te laten categoriseren.
@6:
Maar dat geldt eigenlijk ook wel een beetje voor Polen. Mensen vergeten het vaak, maar de Katholieke kerk heeft in dat land een belangrijke rol gespeeld in de strijd tegen het totalitaire regime in de Koude Oorlog.
Als je geen liberale rechtsstaat hebt, dan is het onmogelijk om een normale oppositie tegen het regime te organiseren. Religie is dan vaak zo ongeveer het enige waar je terecht kunt. Dat zie je heel veel in het Midden-Oosten, bijvoorbeeld.
@7.
Sjemunee, Lennart denkt dat de roomse kerk inderdaad een belangrijke rol als oppositie tegen de communisten heeft gespeeld. Nou, dan moet het wel waar zijn .
En de liberale rechtstaat die perfect zou moeten zijn heeft natuurlijk de onderzoeksjournalistiek. Met mensen als Jesse Frederik die een hele revolutie ontketenen op wet en regelgeving.
De vraag is natuurlijk hoeveel impact de roomse kerk nog in Polen heeft, want kerkbezoek gaat omlaag, langzaam maar zeker. Met wat cijfertjes in dit artikel. En het cruciale woord ‘verbinding’ tegen…
https://www.nrc.nl/nieuws/2015/06/20/hoe-katholiek-is-polen-nou-heel-erg-blijkt-uit-deze-kaart-a1415344
@8:
Zucht. Heb je ook nog iets dat op een argument lijkt ?
@10.
Oh bij reactie zeven : ‘mensen vergeten. ..’. ik lag in een deuk. Daar was al in twee reacties op gewezen. Daarom ook mijn reactie.
Misschien is het christelijk en islamitisch geloof ook wel een vluchtheuvel voor mensen die de alles mag en alles kan rotzooi mogelijk gemaakt door de liberale rechtstaat willen ontvluchten en tot bezinning willen komen om de verleidingen te weerstaan.
@11:
Ja, misschien moet je daar eens op ingaan. Uit de meeste reacties hier komt de indruk naar voren, dat jij een soort afkeer hebt van de liberale rechtsstaat. Is dat zo, en waar is die afkeer precies op gebaseerd ?
@11.
Afkeer … Nee hoor, de huidige tijdsgeest heb ik zo mijn gedachtes bij. Soms inderdaad beetje negatief. En een beetje conservatiever geworden laatste tijd. Het oude vertrouwde. Alleen ik tel de zegeningen ook wel.
Wat ook een rol speelt is zoals vele intellectuelen dat omschrijven als de afkeer van de westerse suprematie op vooral cultuur. Barber, Ian buruma, etc. Met overal MacDonalds, westerse popmuziek, etc. Eigen tradities gaan verloten. Voor hun is globalisatie meer dan alleen vrijhandel. Zou kunnen dat dat een rol speelt in Polen. Want Polen en oost Europa toch beetje tweede soort in de EU.
Dat klopt ongetwijfeld. Alleen kun je voor “xenofobie” beter “minachting voor moslims” schrijven, want het gaat natuurlijk niet om álle vreemdelingen. Polen heeft sinds kort ook te maken met migranten uit Zweden, die in het overzeese buurland voor hun kinderen meer toekomst zien dan in de bergafwaarts denderende humanitaire grootmacht.
@15: de minachting voor moslims is onderdeel van de angst voor vreemdelingen die iets meebrengen dat door conservatieve opiniemakers (in de kerk bv) wordt gelabeld als een bedreiging voor het eigen geloof.
In de link (van november 2015) zie ik geen Zweden die naar Polen verhuizen. Heb je meer info?
@16: Het valt mij juist op dat kerkleiders opvallend weinig openlijke kritiek uiten op de import van moslims of de islam in het algemeen. Kennelijk bestaat de angst dat oppositie tegen de islam terugslag zal krijgen in de vorm van het ondermijnen van de rechtspositie van christenen. Een paus die letterlijk de voeten van moslims kust is voor roomskatholieken in lagere echelons ook niet bepaald een aanmoediging de islam uitgebreid te verketteren. En dat is jammer, want als er nou één groep mensen is die de islam op geestelijk-inhoudelijke gronden de maat zou kunnen nemen dan is dat de kerk. De rest ziet de islam slechts als de favoriete hobby van gewillig stemvee en goedkope arbeidskrachten.