Dit is de laatste aflevering van een reeks over de Atheense filosoof Plato, die veel mensen vooral kennen om zijn zogenoemde ideeënleer, om de Platonische liefde en om zijn ideale filosofenstaat. Dat is echter wat misleidend. Plato’s filosofie was, zoals we in deze reeks hebben gezien, breder en gaat dieper.]
Zoals eerder ter sprake kwam is Plato de meest invloedrijke filosoof uit de Oudheid gebleken. Een van de redenen is ongetwijfeld dat zijn filosofie zo goed in elkaar zit. Alle aspecten van zijn denken hangen samen. Plato’s kritiek op verschillende politieke systemen loopt parallel met zijn kritiek op de menselijke psyche. Plato’s ideale psyche hangt weer samen met zijn beeld van de vrijgemaakte geest. En de veronderstelde onsterfelijkheid van de geest correspondeert op zijn beurt met Plato’s denken over een hogere abstracte werkelijkheid.
Plato als inspiratiebron
Talloze ideeën van Plato vonden hun weerklank in de latere westerse beschaving. Zo werd zijn idee van de ziel als gekooid door het lichaam geadopteerd door de kerk.
Zeer belangrijk voor de ontwikkeling van het westerse denken is dat Plato geloofde in het bestaan van een absoluut ‘goed’. Hij plaatst zich daarmee lijnrecht tegenover het relativisme van de sofisten, die juist stelden dat alles relatief is en dat goed en slecht feitelijk niet op zichzelf bestaan. Het goede duidt Plato aan met de metafoor van het licht. Ook deze metafoor is letterlijk door de kerk overgenomen.
De ongeschreven leer
Uiteraard verwees Plato in zijn denken als hij sprak over ‘het goede’ niet naar de ene god van joden en christenen. Maar wat Plato zelf nu precies onder dat ‘hogere goede’ verstond is helaas onduidelijk. Want binnen Plato’s Academie werd dat goede, wat Plato als het belangrijkste deel van zijn leer beschouwde, slechts mondeling onderwezen. Plato heeft veel geschreven, maar zijn geschriften waren onderdeel van een veel bredere training. Over het uiteindelijke doel van het programma zijn geen geschriften van Plato bewaard gebleven, als ze er al ooit zijn geweest.
In zijn werk stelt Plato meermaals dat het leiden van een evenwichtig en rationeel leven de enige weg is om een gelukkig persoon te worden en een harmonieuze samenleving te creëren. Maar Plato was niet zomaar een zedenprediker. Essentieel is dat hij iedere morele claim rationeel trachtte te onderbouwen, en net zo bereidwillig in twijfel trok. De ratio is voor hem hét instrument om het hogere te bereiken, niet het geloof. Daarmee bleef Plato te allen tijde filosoof.
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.