Persvrijheid onder druk in Zuid-Afrika

ANALYSE - De economie van Zuid-Afrika gaat met sprongen vooruit, maar op het gebied van persvrijheid holt het land met even zovele sprongen achteruit. De Secrecy Bill , die president Zuma deze maand naar alle waarschijnlijkheid zal ondertekenen, kan ervoor zorgen dat de persvrijheid in het land verder afneemt, schrijft Eva de Vries.

Het Centre for Film and Media Studies is gelegen op de Upper Campus van de University of Cape Town (UCT). De universiteit ligt op een heuvel tegen de Tafelberg aan. Studenten zitten op de trappen voor het koloniaal aandoende gebouw. Het uitzicht over de stad is wijds. Samen met vijf geïnteresseerde BYW-ers luister ik naar docenten media en journalistiek Martha Evans en Wallace Chuma. In een rap tempo nemen ze ons mee door de geschiedenis van de media in Zuid-Afrika. Tijdens Apartheid werden de media volledig gecontroleerd door de staat. Verzet werd hardnekkig de kop ingedrukt en kritiek op de regering was uit den boze.

‘Na de Mandela-mania, de optimistische periode van 1994 tot eind jaren ’90 waarin de onafhankelijke pers een opleving beleefde, belandde de media opnieuw in een dip,’ legt Evans uit. Zuid-Afrika blijkt verdeelder dan ooit en de budgetten van de ooit zo populaire kranten kelderen doordat advertentie-inkomsten afnemen. ‘Radio encommunity newspapers nemen echter een belangrijkere plaats in vanwege analfabetisme in het land en de vraag naar lokaal nieuws’, vult Chuma aan.

De populariteit van tabloids

‘Zuid-Afrika heeft op dit moment een levendige en onafhankelijke mediacultuur,’ vinden Chuma en Evans. Journalisten mogen kritisch zijn ten opzichte van de regering en hoeven niet te vrezen voor hun veiligheid. ‘Vrijheid van meningsuiting is geworteld in de grondwet,’ aldus de UCT docenten. Als voorbeeld noemen ze de Cape Times en de Mail & Guardian, nationale kranten die continu kritiek uiten op de regerende partij African National Congress (ANC).

Yazeed Kameldien, journalist bij de nationale krant The New Age, beaamt dat journalisten geen gevaar lopen, maar stelt de onafhankelijkheid van de media wel ter discussie. ‘Op dit moment is de aard van de media een bedreiging voor haar eigen onafhankelijkheid,’ vindt hij. ‘Door grote advertenties houden kranten hun hoofd boven water maar tegelijkertijd kunnen zij niet kritisch berichten over de adverterende bedrijven.’

Kameldien benadrukt dat de nationale kranten onverhoopt de oppositie steunen. ‘De kritiek op de ANC is veelal ongegrond, activistisch en slecht beargumenteerd. Wat Zuid-Afrika nodig heeft is een krant die fatsoenlijk objectief verslag doet van de gebeurtenissen.’ The New Age wordt juist gezien als een krant die positief bericht over de regering, mede omdat het voor een groot deel wordt gefinancierd door de Gupta familie, een rijke Indiase familie die bevriend is met kopstukken van de ANC. ‘Om deze reden schrijf ik niet over politieke onderwerpen,’ vertelt Kameldien.

Zowel de UCT docenten als Kameldien onderstrepen de populariteit van de tabloids in Zuid-Afrika, kranten in een klein formaat die zich voornamelijk richten op lokaal nieuws, entertainment en misdaad. Als je door de Kaapse straten rijdt komen de sensationele krantenkoppen je tegemoet. Dagelijks worden de meest aansprekende teksten op kartonnen borden aan lantaarnpalen bevestigd. ‘Murdered by the South African Police Service’, ‘Crazy man bit our baby’, ‘I killed your sister like a dog’. Zomaar enkele koppen van de The Daily Sun, de best verkochte dagelijkse krant van Zuid-Afrika. Misdaad en sensatie verkoopt.

Bescherming of inperking?

‘Onafhankelijkheid van de pers zal verder afnemen als de Secrecy Bill wordt aangenomen,’ meent Kameldien. De controversiële wet, officieel de Protection of State Information Bill, werd eind april goedgekeurd door het parlement. Deze maand zal president Zuma de wet naar alle waarschijnlijk gaan ondertekenen. De wet maakt het mogelijk dat de regering bepaalde geclassificeerde informatie achter mag houden; bijvoorbeeld naar welke partij een grote tender gaat of waarom er Zuid-Afrikaanse soldaten naar een bepaald land worden gestuurd. ‘Het is een journalistieke plicht om de bevolking te informeren over dit soort zaken, maar als we deze informatie publiceren, riskeren we een gevangenisstraf van 25 jaar,’ de woede is in Kameldiens stem te horen.

Vele tegenstanders van de wet, waaronder de belangrijkste oppositiepartij Democratic Alliance (DA), beschrijven de wet als ‘onconstitutioneel’ en zeggen dat het indruist tegen de democratische beginselen. De Nederlandse correspondent Miriam Mannak, woonachtig in Kaapstad, vindt zelfs dat de wet de mediasituatie in het land terugbrengt naar het Apartheid tijdperk.

‘Deze wet maakt de democratie juist sterker,’ zegt de minister van staatsveiligheid Siyabonga Cwele echter stellig in een BBC-artikel. ‘En tegelijkertijd worden transparantie en de bescherming van nationale veiligheid en nationale belangen in balans gebracht.’

Mark Weinberg (nationaal coördinator) en Josie Abrahams (organisator) van de Right to Know Campaign organiseren demonstraties tegen de Secrecy Bill, informeren de bevolking over de gevolgen van deze wet en het belang van persvrijheid en toegang tot informatie. De organisatie is gehuisvest in het community house in Salt River, een wijk in Kaapstad. De muren hangen vol met foto’s van anti-apartheid verzetshelden. Right to Know behartigt de belangen van de tegenstanders van de wet. ‘Als Zuma ondertekent, dan klagen we de zaak aan in de Constitutionele Rechtbank,’ stellen Weinberg en Abrahams.

Chuma en Evans nuanceren de discussie en wijzen op de roerige Zuid-Afrikaanse geschiedenis en de gevoeligheden die hieraan ten grondslag liggen. ‘Mensen reageren hysterisch op de mogelijke komst van deze wet. Het is niet slechter of beter dan de huidige mediawet. De maatschappij heeft weinig vertrouwen in de regering, er is veel corruptie, criminaliteit en de regenboognatie lijkt een illusie. Dit zorgt voor een verhit debat.’

Optimisme

Het is duidelijk dat de journalistieke media in Zuid-Afrika voor grote uitdagingen staan. Ondanks dat vrijheid van meningsuiting is verankerd in de grondwet, lijkt de onafhankelijkheid te worden aangetast door commercialisering en de noodzaak van adverteerders. Daarnaast worden sensationele tabloids steeds populairder en bedreigt deSecrecy Bill de toegang tot informatie. Positief is dat het debat wel gevoerd kan worden en dat er ruimte is voor kritiek.

Op dit moment wordt de omstreden wet vertaald in de elf officiële talen en verwacht wordt dat President Zuma deze maand de wet nog zal ondertekenen. Daarna wacht de Constitutionele Rechtbank; een laatste poging om de komst van de wet tegen te houden. Zowel Kameldien als Weinberg en Abrahams zijn gematigd positief gestemd: ‘De Rechtbank heeft ook andere progressieve beslissingen genomen, zoals de legalisering van het homohuwelijk. Dus er is nog steeds een kans dat deze wet in de prullenbak belandt.’

Via Vice Versa.