Op het scherp van twee werelden

RECENSIE - Het restaurant lag langs een snelweg buiten Karachi. Het gezelschap was intimiderend. Maar het eten was prima. Souad Mekhennet kwam gelukkig niet voor de gezelligheid. Ze was gekomen om een commandant van de Taliban te interviewen. Ze had zich goed voorbereid, ging gekleed zoals de Taliban dat graag ziet, en werd door het terroristische gezelschap als een bezienswaardigheid ontvangen. Een Duitse vrouw, een moslima, werkend voor de New York Times. Dat wilden ze wel eens meemaken.

Ze had veel vragen, en kreeg de geijkte antwoorden. De Amerikanen zijn arrogant, de boerka is inderdaad niet gebaseerd op de Koran maar is een beslissing van ‘het volk’, en iedere man moet zelf beslissen hoe zijn vrouw erbij loopt. En toen:

‘Nu zei de sjeik: “Hou op met schrijven. Nu is het tijd voor belangrijke vragen. Laten we het over het leven hebben. Weet je, zuster Souad, ik ben op zoek naar een tweede vrouw. Ik heb veel goeds over Duitse vrouwen gehoord. Ik hoor dat ze de wensen van hun man op zijn lippen kunnen lezen. Volgens mij ben jij eraan toe.”’

Huwelijksaanzoeken – Mekhennet krijgt ze regelmatig, en dan vooral van de mannen die ze interviewt. De Taliban leider was van hetzelfde laken een pak. Allemaal zoeken ze een ‘intelligente, sterke vrouw’, en die Duitse moslima ziet er goed uit. Bovendien, een vrouw kan toch moeilijk haar hele leven verslaggever zijn? Ze moet toch een keer kiezen voor een man, kinderen, et cetera?

Een twijfelgeval – dat is Mekhennet altijd geweest. Vanaf haar prille jeugd in Duitsland (ze was het enige donkere kind in de klas) tot nu, als wereldvermaard journalist. Ze was degene die de identiteit wist te achterhalen van IS-beul ‘Jihadi John’. Dat was niet mogelijk geweest zonder haar uitgebreide netwerk, dat reikt van de geheime diensten tot in allerlei jihadistische clubjes. Een netwerk dat ze kon opbouwen omdat ze een grensgeval is. Velen zijn bereid haar informatie te verschaffen omdat ze haar mogen, omdat ze ‘voor een vrouw’ zo dapper en onverzettelijk is. Anderen hebben duistere motieven. Geheime diensten ‘voeden’ journalisten zoals Mekhennet om vervolgens in de gaten te houden met wie zij in contact komen. Ze verkennen voor hen de grenzen. En jihadisten zoals ‘de sjeik’ zijn nieuwsgierig naar haar. En omdat ze toch een moslima is, zijn ze bereid om haar te ontvangen. Ze hoort overal een beetje bij, en toch ook niet. En juist dat heeft ervoor gezorgd dat ze in de loop van haar carrière prachtige, opmerkelijke verhalen heeft kunnen schrijven.

Wat drijft haar? Aan het begin van ‘Ik moest alleen komen?’ beschrijft ze hoe ze ooit een nabestaande van een van de slachtoffers van 9/11 ontmoette, die haar wanhopig vroeg waarom deze mensen het Westen toch zo haatten – en waarom de media nooit hadden verteld dat deze mensen bestonden. Die vraag (‘waarom haten ze ons zo?’) zou de drijvende kracht achter haar journalistieke werk zijn. En ook daar bewandelt ze een grens. Diezelfde vraag tekent ze immers ook op in de islamitische wereld: waarom haat het Westen ons? Waarom zaait het Westen hier dood en verderf? Ook die waaromvraag verdient een antwoord.

De Amerikanen gedragen zich in het Midden-Oosten als arrogante onderdrukkers, en hun slachtoffers hebben het recht zich te verdedigen. Die redenering is doodsimpel; ze wordt dan ook door praktisch alle moslims onderschreven – je hoef er niet eens moslim voor te zijn. De hamvraag is wie zich als slachtoffer van de Amerikanen mag beschouwen, en wat ‘verdedigen’ precies inhoudt. Een zeer groot deel van de moslims denkt dat de Amerikanen, en de westerse leiders, het gemunt heeft op ‘de islam’. En dat moslims zich dus bedreigd en aangevallen mogen voelen. Het merendeel wijst gewapend verzet echter af. ‘Islam is vrede’. Een klein deel echter vindt geweld wél gerechtvaardigd beschouwt zelfs geweld tegen de westerse burgerbevolking gerechtvaardigd. Dat zijn immers ongelovigen die voor deze gewelddadige regimes hebben gekozen. In haar slotwoord wil Mekhennet zich niet doodstaren op die extremen (ook al is ze daar in haar journalistieke werk voortdurend naar op zoek) en de rol van extremistische imams, maar wil ze ook wijzen op de rol (zeg maar: de schuld) van het Westen. Dat leidt tot de volgende, heen en weer zwenkende conclusie (p. 305):

‘Waarom haten ze ons zo? De vraag die me er al die jaren toe had gedreven grenzen te slechten weerklonk in mijn hoofd. Sinds 11 september 2001 had ik op zoek naar een antwoord over de wereld gezworven, in de hoop dat kennis en begrip de mensen ertoe zouden brengen te doen wat ze konden om nog meer haat en nog meer doden te voorkomen. Maar sommige mensen in westerse landen zien er het gevaar niet van in hun normen aan anderen op te leggen, alsof die de enige juiste zijn. Het is dezelfde redenering als die van IS. Intussen tasten geheime detentiecentra, martelingen en massaal overheidstoezicht de kernwaarden van onze democratie aan. (…) Willen we werkelijk democratie of proberen we in plaats daarvan de waarden te bevorderen die we koesteren: gelijkheid van man en vrouw, het recht van minderheden om een bestaan op te bouwen, de vrijheid om te zeggen wat we denken en elk geloof te belijden wat we maar willen? In plaats van te praten over de noodzaak een bepaald kiesstelsel door te voeren zouden we ons sterk moeten maken voor een reglement van universele waarden. Tegelijkertijd wordt het tijd voor een dialoog binnen de islam en binnen de islamitische samenlevingen over wat in ons geloof is toegestaan en wat niet. Religie radicaliseert geen mensen, mensen radicaliseren religie. In Mekka, waar ik onlangs de umra-pelgrimstocht ondernam…’

Is dit nu een pleidooi voor of tegen westerse waarden? Voor of tegen universele waarden? En is die dialoog binnen de islam niet allang gaande? En is zo’n dialoog (dat opleggen van dezelfde waarden aan iedereen binnen één wereldgodsdienst) niet gedoemd te mislukken? En is die laatste opmerking een plotse ontkenning van de rol van de vele radicale imams die ze nu juist bewust heeft opgezocht? Of is dit een poging om de islam vrij te pleiten van een radicale kern?

Na zestien jaar en duizenden kilometers, blijft het een onwennig balanceren.

Souad Mekhennet, Ik moest alleen komen. Uitgeverij Nieuw Amsterdam. 336 blz., 19,99 euro.