Op de sofa bij Griet | Zomergasten met Eva Crutzen

RECENSIE - In het allereerste fragment dat Eva Crutzen liet zien tijdens Zomergasten stonden mensen op een tien meter hoge duikplank zich in allerlei bochten te wringen voordat ze wel of niet besloten te springen. Volgens Crutzen keken we hier naar angst die overwonnen werd. Volgens presentatrice Griet op de Beeck zagen we twijfel. 

Eigenlijk vroeg ik me dat steeds af tijdens het kijken naar deze uitzending: is Eva Crutzen bang om te zeggen wat ze wil of is ze een aartstwijfelaar die nooit zeker weet wat ze denkt? In mijn lange, zeer gerespecteerde Zomergastenkijkcarrière heb ik niet vaak iemand gezien die zo moest worstelen om de juiste woorden te vinden. Meer dan eens moest ze een antwoord schuldig blijven en vroeg ze Op de Beeck wat zij vond. 

Ergens aan het begin van de avond, toen ze haar gedachten niet op een rij kreeg, richtte ze zich ineens tot een paar mensen buiten beeld. ‘Kunnen jullie stoppen met praten, want ik word er enorm door afgeleid’, zei ze. Waarna ze zich hernam. Nu was het mijn beurt afgeleid te zijn, de zomergastenillusie was immers achteloos verbroken: er zitten kennelijk meer mensen in de zomergastenstudio. Mensen die net als ik moeite hadden om hun aandacht erbij te houden. Maar die anders dan ik besloten hadden om er maar gewoon doorheen te gaan praten. Daarna leek het even wat beter te gaan en wist Crutzen zowaar wat coherente zinnen te produceren, maar al snel verviel ze in het zo kenmerkende gehakkel. 

Zomergasten als traumaverwerking
Ervaringsdeskundige Griet op de Beeck deed haar best om haar gast van de duikplank af te duwen, waarbij ze soms al te gretig de gedachten van Crutzen invulde. Ze hoefde niet heel veel moeite te doen om door een pantser heen te breken. Integendeel, Crutzen leek te hebben besloten om Zomergasten als een soort traumaverwerking te gebruiken en Op de Beeck als haar psychiater. Ze bleek alleen de helderheid te missen om haar diepste zijn (om met Crutzens collega Diederik Ebbinge te spreken) te verwoorden op een manier waar ze tevreden over was. Ze schrijft beter dan ze praat, zullen we maar zeggen.

Dat trauma was dit: toen ze elf jaar oud was, verloor ze haar moeder aan een ziekte die verder niet bij name genoemd werd. Onlangs was ze zelf moeder geworden, op de leeftijd dat haar eigen moeder te horen kreeg dat ze zou gaan sterven. Ze sprak over de eenzaamheid die ze ervoer in haar moederloze puberjaren. En over het schuldgevoel nu een zorgeloos bestaan te leiden op een leeftijd dat haar moeder haar doodvonnis had gekregen. Ze gaf toe dat dit haar talent voor leven zo nu en dan overschaduwde. Maar dat had Op de Beeck haar wel moeten voorkauwen.

Tussen hoofd- en bijzaken
Bijna alle fragmenten die ze liet zien, bleken aanleiding om dieper op het gemis van haar moeder in te zoomen. Een fragment met de Maastrichtse zangeres Beppie Kraft, een documentaire over een kunstenares wier ouders het ontstaan en de eerste jaren van hun dochter hadden gefilmd (inclusief de verwekking), de serie Hoofdzaken waarin een kapper met kinderen praat over hun kopzorgen en de Deense documentaire Echo of You over weduwen en weduwnaren: er waren meestal niet veel gedachtesprongen nodig om het gesprek weer op het gemis van haar moeder terug te brengen.

Heel soms ging het over haar werk. Nadat we bijvoorbeeld naar een veel gelauwerd fragment uit Atlanta hadden gekeken, waarin multitalent Donald Glover een gemaskerde creep speelt die een zachtgekookt struisvogelei gaat eten in de aanwezigheid van iemand die zijn piano wil kopen. In Atlanta speelt Glover met genres en verwachtingspatronen op een manier die volgens Crutzen veel vaker zou moeten gebeuren. Leek mij een mooi moment om eens een boom op te zetten over Promenade, naar mijn bescheiden mening het grappigste Nederlandse programma van deze eeuw (en eveneens naar mijn bescheiden mening het beste wat Crutzen tot nu toe heeft laaten zien). Maar nee, wanneer Crutzen en Van de Beeck over Eva’s werkleven praatten, ging het over de door haar geschreven, geregisseerde en gehoofdrolde Bodem, dat over rouw en verlies gaat, zodat haar trauma ook hier weer op een natuurlijke manier in het gesprek kon worden geweven.

Weer heel gemaakt worden
Inmiddels is ze bezig om een documentaire over haar moeder te maken. Ze gaat alles verzamelen wat ze van haar kan vinden. Zodat ze straks weer weet: zo rook ze, zo praatte ze, zo danste ze, zo lachte ze, zo was ze. ‘Nu had ik een moeder, strak heb ik een moeder’, zei ze. Vervolgens liet ze een fragment zien uit de film The Worst Person In The World, waarin een man en een vrouw de grenzen van het vreemdgaan onderzoeken. Is iemand bijten een vorm van vreemdgaan? Is iemands oksel ruiken een vorm van vreemdgaan? Is kijken hoe de ander plast een vorm van vreemdgaan? Dat fragment ging over liefde en intimiteit, maar vooral ook over lichamelijkheid. Over de kracht van het fysieke. Daarop aansluitend zagen we een ijsbeer uit haar winterslaap kruipen om een sneeuwberg af te glijden. ‘Perhaps to clean her fur, perhaps for sheer joy’, zei David Attenborough. De ijsbeer werd gevolgd door twee jonkies die op hun moeder klommen om melk te drinken. Crutzen had dit fragment gezien toen ze voor het eerst xtc op had en was verrukt geweest. Puur lichamelijk moedergeluk. Ik zal hier niet de huis-tuin-en-keukenpsycholoog gaan uithangen, u vult het zelf maar in.

Het mooiste fragment kwam wat mij betreft uit de documentaire over Young@Heart, een koor dat uit louter bejaarden bestaat. Die week waren er twee van hun leden overleden. Om hen te eren hadden ze een oud-zanger van stal gehaald. Zwaarlijvig en met een zuurstoftankje in zijn hand, neemt hij plaats op het podium. Om met een diep menselijke stem, bijgestaan door het bejaardenkoor, Fix You van Coldplay te zingen. In de oorspronkelijke versie doet dit lied mij niks, maar dit ging door merg en been om zich blijvend te nestelen in mijn hart. ‘Tears stream down your face’, zong hij, ‘and I will try to fix you.’ De ultieme kwetsbaarheid kreeg het podium, meende Curtzen. Volgens mij verwoordde hij letterlijk waarnaar ze sinds de dood van haar moeder op zoek was: weer heel gemaakt worden.