Minimumloon en Basisinkomen

Ik was vorige week in de Verenigde Staten op een van de grote politicologenconferenties in Chicago. Ik was samen met een sociaal-democratische collega. In een restaurant wees hij ons er fijntjes op dat we een redelijke fooi moesten geven, omdat de lonen in de Verenigde Staten er niet op waren ingesteld dat mensen er van konden leven. Ik moest daarbij terug denken aan een uitspraak van Kees Vendrik bij de GroenLinks academie. Dat wij als GroenLinks ons moesten orienteren op Amerikaans arbeidsmarktbeleid. Terwijl ik een paar dollar neer legde voor de serveerster, rees de vraag waarom. Wil je dat mensen van fooi moeten leven?

De centrale tegenstelling tussen de Amerikaanse en de Europese arbeidsmarkt is dat er in Europa veel zwaardere regulering is. Het voornaamste middel daarvan is het minimumloon. Het minimumloon verzekert dat iedereen die werkt daarvan kan leven. Working poor mogen niet bestaan: werkgevers moeten werknemers in hun onderhoud voorzien. In Amerika ligt het minimumloon veel lager: mensen moeten soms verschillende banen naast elkaar hebben om te kunnen overleven. Dat klinkt niet als een goed systeem: maar in Amerika is er veel meer werk met name voor mensen met een lage opleiding. Waar in Nederland veel diensten zijn overgenomen door ICT, zijn er in de VS nog hordes klaar-overs, bediend personeel en wegwijzende service-personeel. Omdat arbeid niet artificieel duur wordt gehouden, is er meer werkgelegenheid. Het Nederlandse stelsel houdt zo mensen van de arbeidsmarkt. Voor sommige diensten willen we gewoon niet het minimumloon betalen, en andere mensen zijn ‘onrendabel’ ze brengen het minimumloon niet op.

Ik denk hierbij aan mensen die we nu veroordelen tot de WIA of de WAJONG, omdat ze maar beperkt aan het werk kunnen. En aan de granieten bestanden van onbemiddelbare onrendabelen met bijstand. Maar denk ook aan jongeren die zonder een diploma zijn uitgevallen en geen werkervaring hebben: omdat het zo lastig is om toe te treden tot de arbeidsmarkt sluizen we deze mensen nu door gedwongen leer/werk trajecten. De notie is dat deze mensen moeten worden aangepast aan de arbeidsmarkt, in plaats van dat we de arbeidsmarkt zo maken dat deze mensen er hun plek kunnen vinden. Als arbeidskosten lager liggen, dan hoeft niet iedere werknemer perfect te zijn.

Wat begon als een sociale maatregel, een leefbaar inkomen voor alle werkers, is een middel van uitsluiting en achterstelling geworden. Rechts kijkt steeds meer naar de verzorgingsstaat als een verzameling luie mensen. Met lagere uitkeringen moeten ze gestimuleerd worden om aan het werk te gaan. Maar ik denk dat het tegenover gestelde waar is: de hoogte van het minimumloon stimuleert bedrijven niet om mensen aan te nemen.

Overigens valt er heel wat aan te merken aan de Amerikaanse arbeidsmarkt, omdat deze veel conjunctuur gevoeliger is (want een kleinere overheid), is er nu een hogere werkgelegenheid dan in Nederland. De crisis slaat hier zwaarder in omdat er geen mechanisme van stabilisering zijn. Dat kunnen wij in Europa dan weer beter.

Is er een middenweg tussen het Amerikaanse stelsel van working poor en het Nederlandse stelsel van non-working poor? De radicale oplossing is volgens mij een heroverweging van de relatie tussen arbeid en inkomen. Zowel de Amerikanen als de Nederlanders willen dat mensen hun eigen inkomen verdienen. Als ze echter niet de productiviteit hebben om een leefbaar inkomen te produceren, dan worden ze in Nederland veroordeeld tot armoedige werkeloosheid en in Amerika tot werkende armoede. Vendrik stelde voor om mensen die werken hun belasting te laten aftrekken zo zeer dat ze negatieve inkomensbelasting terug krijgen.

Ik denk dat je in zo’n stelsel nog een stap verder kan: het minimumloon zou kunnen worden verlaagd als en alleen als de overheid verzekert dat iedereen die aan het werk gaat van een leefbaar inkomen is verzekerd. Mensen kunnen aan het werk voor een loon lager dan wat er nu wordt betaald en de overheid verzekert hen een leefbaar inkomen. Je moet, zoals de radicalen in de jaren ’80 al voorstelde arbeid en inkomen ontkoppelen. Als mensen onrendabel dan zijn ze dat omdat de overheid van bedrijven verwacht dat ze mensen aannemen terwijl ze hun loon niet bij elkaar kunnen werken.

Je zou kunnen stellen dat het een grove belediging is om het minimumloon te verlagen, dat dat mensen dwingt om voor vernederende lonen aan het werk te gaan en voor de rest hun hand op te houden. Daar staat echter wel tegenover dat werk voor veel mensen een bron van zelfrespect is en dat grote groepen daar nu van worden uitgesloten. En veel van die mensen worden nu al “gedwongen” om hun hand op te houden en een uitkering aan te nemen. Waar een lager minimumloon met gedeeltelijk basisinkomen voor zorgt is dat mensen een leefbaar inkomen hebben (dat hoger kan liggen dan de bijstand) en werk, met alle kansen, sociale participatie en prachtige zelfverwezenlijking die dat biedt.

Je kan ook zeggen dat zo’n regeling de werkgevers ontslaat van hun verantwoordelijkheid om hun werknemers te voorzien in hun inkomen, en deze kosten overhevelt naar de samenleving. Daar moet ik twee opmerkingen bij maken: ten eerste dat een deel van de belastingen nu al wordt opgebracht door bedrijven. Dit zorgt ervoor dat de financiele verantwoordelijkheid voor inkomen eerlijker wordt gedeeld tussen bedrijven, omdat bedrijven die meer winst maken meer belasting betalen. Ten tweede dat de verantwoordelijkheid voor veel van deze mensen nu niet wordt genomen door bedrijven (omdat ze onrendabel zijn) en dat bedrijven zo deels weer hun verantwoordelijkheid kunnen nemen. Rechts stelt nu steeds vaker dat mensen met een uitkering luie schobbejakken zijn, maar overheid en bedrijfsleven zijn er samen voor verantwoordelijk dat veel mensen geen werk kunnen vinden, omdat ze niet passen in de economische rationaliteit van het bedrijfsleven. Dan moet de overheid niet grotere barriers opwerpen voor mensen die willen werken, maar creatief na denken.

Ik denk dat als je serieus gecommiteerd bent aan het eerlijk delen van arbeid en inkomen, je niet langer het een aan het ander moet koppelen. We moeten er samen voor zorgen dat iedereen die dat wil aan het werk kan, dat niemand wordt uitgesloten van de pleasures of work, zelf-respect, ontwikkelingsmogelijkheden, sociale contacten, en dat niemand in armoede hoeft te leven. Dan lijkt een minimumloon een mooi middel, maar het is een mechanisme van uitsluiting en achterstelling.
[cmon]